Қырғыздар

Қырғыздар қыр. Кыргыздар
1-ші қатар: Шыңғыс Айтматов, Алықұл Осмонов, Бибісара Бейшеналиева, Шабдан батыр 2-ші қатар: Сүйменқұл Шоқморов, Құрманжан Датқа, Төлемүш Океев, Жомарт Бөкөнбаев 3-ші қатар: Бәйтік батыр, Қасым Тыныстанов, Саяқбай Қаралаев, Тоғолоқ Молдо
Бүкіл халықтың саны
7,000,000
Ең көп таралған аймақтар
Қырғызстан	5 470 800 (2023 ж.)
Өзбекстан	537 000 (2023 ж.)
Қытай	500 000
Ресей	500 000 (2022 ж.)(2010)
Тәжікстан	81 000 (2000 ж.)
Қазақстан	37 000 (2023 ж.)
Түркия	35 000
АҚШ	30 000 - 50 000 (2023 ж.)
Германия	11 200 (2022 ж.)
Корея Республикасы	6550 (2019)
БАӘ	5500 (2020)
Италия	5500 (2019)
Ұлыбритания	3000 (2022)
Франция	2400 (2019)
Монако	2000 - 3000 (2020)
Бельгия	1820 (2019)
Швеция	1500 (2017)
Канада	1400 (2016)
Украина	1128 (2001)
Ауғанстан	2000 (2023)
Түрікменстан	1000 (2010)
Жапония	516 (2019)
Катар	512 (2019)
Аустралия	500 (2019)
Швейцария	250 (2019)
Пәкістан	250 (2012)
Кувейт	210 (2019)
Тілдері
қырғыз тілі
Діні
ислам
Этникалық топтары
қазақтар, алтайлықтар

Қырғыздар (қыр. кыргыздар, кыргыз) — Орталық Азияда мекендейтін түркітілдес ұлт. Негізінен Қырғыз Республикасында тұрады. Халқының саңы 7 миллион адамға тең (2022-ж). Басым көпшілігі қырғыз тілінде сөйлейді сондай-ақ, халықтың ұлтаралық қатынасы орыс тілі болып саналады. Қырғыздардың негізгі диаспоралары Өзбекстанда, Қытайда, Тәжікстанда, Ресейде, Қазақстанда, Түркияда, Ауғанстанда мекендейді.

Тарихы

Ф.И. фон Страленбергтің 1730 жылғы картасындағы қырғыздар (Kœrgese Brutt Tattari)

Қырғыздың бұғы тайпасының Ресей империясының құрамына енуі туралы анты (1855)

Қырғыздар жерін адам баласы ежелгі тас дәуірінен (бұдан 300 мың жыл бұрын) мекендей бастаған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта алдымен мыстан, кейіннен қоладан жасалған құралдар тарады. Б.з.б. 7 — 6 ғасырларда құрал-саймандар темірден жасалынып, мал шаруашылығы жетекші орынға шықты. Тайпалық одақтар, құл иеленуші мемлекеттер құрылды. Солтүстікте сақ тайпалары (б.з.б. 7 — 3 ғ.), кейіннен үйсіндер (б.з.б. 2 — б.з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік аудандар Кушан патшалығына (б.з. 1 — 4 ғ-лары) бағынды. 6 — 7 ғ-ларда Батыс Түрік қағанатының орталығына айналды. Экономикасы жетіліп, су диірмені мен каналдар жүйесі салынды, жаңа дақылдар (мақта) егілді. Көшпелі тайпалар арасында орхон, соғды жазулары тарады. Шу, Талас, Ыстықкөл аудандарында қалалар бой көтерді. Орталық Азияның басқа аймақтарымен байланыс күшейді. 10 — 12 ғасырларда Жетісу мен қырғыз жерінде Қарахан мемлекеті құрылып, өндіргіш күштер жоғары сатыға көтерілді. Талас өңірі күміс шығарудың орталығына айналып, қолөнер, сауда дамыды. 13 ғасырдың бас кезінен Шыңғысхан империясына, оның ішінде Шағатай ұлысына қарады. 14 — 15 ғасырларда ел аумағы Моғолстан мемлекетінің құрамына кірді. 15 ғасырдың 2-жартысынан жергілікті қырғыз тайпалары бір орталыққа біріге бастады. Әсіресе жоңғар шапқыншылығы қырғыздарды қатты қырғынға ұшыратты.

Қоқан хандығының құрамында

1832 жылғы ағылшын картасындағы қырғыздардың (bourouts) қоныстануы

XVIII ғасырдың аяқ кезінен бастап олар Қоқан хандығына бағынышты болды. Қоқан езгісіне қарсы күресте қырғыздар Ресейден көмек алу мақсатында 1814 және 1824 жылдары Батыс Сібір үкімет орындарымен келіссөз жүргізді.

Ресей империясының құрамында

1863 жылы елдің солтүстік бөлігі 1876 жылы оңтүстік бөлігі Ресейге қосылып, Түркістан генерал-губернаторлығына (1867—1917) қарады. Елге ішкі Ресейден казак-орыстар мен орыс шаруалары келіп, қоныстана бастады. Тауар-ақша қатынастары дамып, мақта тазалау, май айыру, тері өңдеу, сыра қайнату өндірістері пайда болды. Тау-кен, көмір өндіру өнеркәсіптері құрылды. Кредит мекемелері мен акционерлік серіктестіктер дүниеге келді. Бұған қоса отарлық езгі де күшейді.

Сырттан келушілер мен жергілікті халық арасы шиеленісе бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында алым-салық күрт көбейіп, халықтың тұрмысы қатты нашарлады.

1916 жылғы көтеріліс

1916 жылы қара жұмысқа адам алу жөніндегі патша жарлығына сәйкес қырғыздар да жаппай көтеріліске шықты. Бірақ бұл көтерілістер күшпен басылды. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін елде көп үкіметтілік орнады. Қырғыз интеллигенциясы автономияға қол жеткізуге тырысты.

Кеңес дәуірі

1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың бас кезінде Кеңес үкіметі жеңіске жетіп, ел сәуір айынан бастап (1918) Түркістан АКСР-ының құрамына кірді. Жергілікті халықтың бір бөлігі — наразы топтар Кеңес үкіметіне қарсы қарулы жасақтар құрды, ақ гвардияшылармен одақтасты. Бірақ бұл көтерілістерді Қызыл Армия басып тастады. Жер-су реформалары жасалды. 1924 — 25 жылдары Орталық Азиядағы республикалардың ұлттық-мемлекеттік сипатының белгіленуі нәтижесінде БОАК-тың шешімімен 1924 жылы 4 қазанда РКФСР құрамына кіретін Қара-Қырғыз Автономиялы облысы құрылды, ол 1925 жылдың 25 мамырынан Қырғыз АО деп аталды, ал 1926 жылы 1 ақпанда Қырғыз АКСР-ы болып қайта құрылды. 1925—1940 жылы халық шаруашылығы жедел дамып, 140 өнеркәсіп орны салынды. Өнеркәсіптің металл өңдеу, мұнай, түсті металлургия, тоқыма, тағам, т.б. жаңа салалары пайда болды. Бай- манаптар кәмпескеленіп, шаруалар ұжымшарларға біріктірілді. КСРО-ның 1936 ж. 5 желтоқсанда қабылданған жаңа Конституциясы бойынша, Қырғыз АКСР-ы Қырғыз КСРына айналды. 1939 ж. 21 қарашада республика іштей облыстарға бөлінді (Ош, Тянь-Шань (Нарын), Ыстықкөл, Жалалабад, Фрунзе). Екінші дүниежүзілік соғысқа қырғыз халқы да белсене араласты. 70 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атанды. Соғыстан кейінгі жылдары ол индустриалды-аграрлы республикаға айналды. 1990 жылдың қазанында өткен Қырғыз КСР Жоғарғы Кеңесінің сессиясы елдің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертті. Сол жылы 15 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес елдің егемендігін жариялады.

Тәуелсіз Қырғызстан

1991 жылы 31 тамызда елдің тәуелсіздігі туралы Декларациясы қабылданды. 1993 жылы 5 мамырда Жоғарғы Кеңестің сессиясы Қырғызстан Республикасы атауын Қырғыз Республикасы деп өзгертті. Қырғыздар 1992 жылдан бастап БҰҰ-на мүше.

Тілі мен жазуы

Қырғыз әліпбиі

Қырғыз тілі — қыпшақ тобына жатады. Қырғыз тіліне жақын тіл — алтай тілі мен қазақ тілі. Қырғыз тілінде моңғол тілінен ауысқан сөз көп те, араб-парсы кірме сөздері аз. Фонетикасында сөз басындағы спирант ж қатайып, аффрикат дж болып, ш дыбысы қатайып ч болып айтылады, с дыбысы ш дыбысымен алмасады. Ілік септігінің жалғауы н дыбысымен аяқталады: баланын, адамнын. Жалпы ң мұрын дыбысы сирек қолданылады. Қырғыз тілінде дифтонг дауыстылар аа, оо, уу, үү, ээ, өө бар, ерін үндестігі үлкен орын алады: тоо (тау), тоқум (тоқым), өзөн (өзен). Жазуда орыс тіліндегі 33 әріпке қосымша ң, ү, ө әріптері таңбаланған. Қазіргі қырғыз тіліндегі 14 дауысты фонеманың сегізі — қысқа дауыстылар, алтауы — созылыңқы дауыстылар. Морфологиялық құрылымы жағынан Қырғыз тілі жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады, солтүстік және оңтүстік диалектілеріне бөлінеді. Әдеби тілі солтүстік диалектісі негізінде қалыптасқан, оңтүстік диалектісінде қазақ,

өзбек тілдерінің әсері байқалады. Қырғыз тілінің әліпбиі 1928 жылға дейін араб жазуы, кейін латын әліпбиі, 1940 жылдан кирилл әліпбиі негізінде қалыптасқан.

Әдебиеті

Қырғыз ауыз әдебиетін әлемге танытқан — “Манас” эпосы. 19 ғасырдың ортасына қарай “зар заман” ақындары Қалығұл, Арыстанбек, Молда Қылыш, т.б. шығармалары халық арасына кең тарады. Қырғыз халық поэзиясының классигі Тоқтоғұл Сатылғанов (1864 — 1933) болды. 1924 жылы алғашқы газеті “Эркин Тоо” шығарылды. Кеңес өкіметі жылдарында А.Тоқомбаев, М.Элебаев, А.Османов, Т.Садықбеков, т.б. ақын-жазушылар қырғыз әдебиетін жаңа белеске көтерді. 20 ғасырдың 2-жартысынан бастап Ш.Айтматовтың шығармалары дүние жүзіне таныла бастады. Қырғыз әдебиеті мен қазақ әдебиеті ежелден ұқсас. Көптеген қазақ ақын-жазушыларының еңбектері қырғыз тілінде, ал қырғыз ақын-жазушыларының еңбектері қазақ тілінде жарық көрген.

Мәдениеті мен өнері

Ақ қалпақ киген Қырғыз ұлтының өкілі

19 ғасырдың 2-жартысына дейін қырғыздар сауатын, негізінен, діни медреселерде ашты. 19 ғасырдың 80-жылдарында алғашқы орыс-түзем мектептері ашыла бастады. 1940 жылы қырғыз жазуы орыс графикасына көшірілді. Көптеген оқу орындары, ғылыми-зерттеу мекемелері мен мәдениет ошақтары ашылды. 1954 жылы Қырғыз КСР ҒА құрылды. 20 ғасырға дейін қырғыз музыкасы фольклорлық деңгейде болды. ұлттық музыка аспаптары: қомуз, сырнай, керней, т.б. 1930 — 40 жылдары кәсіби музикалық шығармалар (опера, балет, симфония, т.б.) пайда болды. 1939 жылы тұңғыш қырғыз операсы — “Айчурек” қойылды. 1930 жылы ұлттық драма театры құрылды. 1936 жылы одан опера және балет театры бөлініп шықты. 1939 жылы Композиторлар одағы құрылды. 1942 жылы Фрунзеде (Бішкек) кинохроника студиясы ашылып, ол 1961 жылы “Қырғызфильм” киностудиясы деп аталды. Студия 1970 — 80 жылдары біршама табыстарға жетті. Онда түсірген фильмдерге көптеген қазақ артистері шақырылды.

Қоныстану аймақтары

Қырғыздардың басым бөлігі Қырғыз Республикасында тұрады. Қырғыздардың ең ірі автохонды топтары Өзбекстанда, Қытайда (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялы ауданының Қызылсу-Қырғыз автономиялы округі), Тәжікстанда (Таулы-Бадахшан автономиялы облысының Муграб ауданы мен Лахш ауданы), Қазақстанда мекендейді. Оған қоса қырғыздардың бір бөлігін Ресейде, Түркияда, Украинада, Солтүстік Ауғанстанда кездестіруге болады. Кеңес Одағының ыдырауынан кейін қырғыздардың бір бөлігі шетелге (негізінен Ресейге) қоныс аударған.

Қазақстандағы қырғыздар

Қырғыздар ежелден қазақтармен төскейде малы, төсекте басы қосылған, діні бір, тілі жақын, салт-дәстүрі ұқсас халық. Қырғыздар 1970-99 ж. аралығында республика халқының шамамсн 0,1%-ын құраса, қазіргі саны - 30 мың, оның ішінде Жамбыл облысында 9,2 мың, Оңтүстік Қазақстан облысында 2,8 мың, Маңғыстау облысында 588, Шығыс Қазақстан облысында 542, Алматы қаласында 6,7 мың. Астана қаласында 3,9 мың қырғыз (2014) тұрады.

Рулық-тайпалық құрылымы

• Оң қанат
  • Тағай тармағы: Сарыбағыш, Бұғы, Солто, Карачоро, Саяк, Чегиртке, Жедигер, Черик, Азык, Бағыш, Қоңырат.
  • Адигине тармағы: Баарын, Жолжакшы, Бёрю, Барғы, Сарттар, Қарабағыш.
  • Наалы-эже тармағы: Моңол.
  • Муңгуш тармағы.
• Сол қанат
  • Кушчу
  • Саруу
  • Мундуз
  • Қытай
  • Басыз
  • Чоңбагыш
  • Жетіген
• Ішкілік тобы:
  • Тёлёс
  • Кыдырша
  • Қаңлы
  • Кесек
  • Ават
  • Жоокесек
  • Бостон
  • Найман
  • Оргу
  • Нойгут
  • Теит
  • Қыпшақ