Артур Стэнли Эддингтон
| Артур Стэнли Эддингтон | |
| Arthur Stanley Eddington | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Азаматтығы |
Германия |
| Ғылыми аясы | |
| Жұмыс орны | |
сэр Артур Стэнли Эддингтон (ағылш. sir Arthur Stanley Eddington; 28 желтоқсан, 1882 жыл – 22 қараша 1944 жыл,
Өмірбаяны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1914 жылы Лондондық Корольдік қоғамның мүшесі болды. 1906-1913 жылдары Гринвич обсерваториясында жұмыс істеді. 1913 жылдан бастап Кембридж университетінің профессоры. 1914 жылдан бастап Кембридждегі астрономиялық обсерваторияның директоры болды. 1919 жылы Күндегі гравитациялық өрісте жарық сәулелерінің ауытқуын эксперимент жүзінде дәлелдеді. 1919-23 жылдары Корольдік астрономиялық қоғамның президенті қызметін атқарды. 1923 жылы Ресей ғылым академиясының шетелдік мүшесі ретінде болды. 1924 жылы ақ карликтер теориясын жасады. 1924 жылы Кэтрин Брюс медалімен (Тынық мұхиттық Астрономиялық қоғам белгілеген, астрономия және астрофизика саласындағы беделді марапаттардың бірі) марапатталды. 1930-1932 жылдары Артур Эддингтон Лондондық физиктер қоғамының президенті болды. 1938 жылы Эддингтон халықаралық астрономиялық одақтың президенті болып сайланды. 1920 жылдан қайтыс болғанға дейін, өзі айтқан «іргелі (фундаментальной) теориясына» жататын кванттық теория, салыстырмалылық теория, космология және гравитацияны біріктіруге барлық күшін жұмсады. Бастапқыда, ол дәстүрлі жолмен, бірақ кейіннен фундаментальді тұрақтылардың нумерологиялық талдауларға шектеусіз қатынасына көп көңіл бөлді. Оның негізгі мақсаты бірнеше фундаментальдық тұрақтыларды біріктіріп, соның негізінде өлшемсіз сан алу болды. Көп жағдайда 1040 дәрежесіне дейінгі сандарға әкелуі мүмкін. Ол протон массасы мен электрон заряды Әлем құрылысы үшін табиғи және толық сипаттама болып табылатын, және де олардың мәндері кездейсоқ емес екеніне көз жеткізді. Кванттық механиканың алғашқы ғалымдарының бірі Поль Диракта осы бағыт бойынша жұмыс жасады. Дирактың үлкен сандар гипотезасы мен қазіргі күннің кейбір зерттеушілері бұл тәсіл баршаға негіз болады деп санайды. Эддингтон фундаментальді физиканың алгебралық негізі болып табылатын «Е-санын» (Клиффорд алгебрасында белгілі бір топты құрады) таптым деп есептеді. Олар шын мәнінде, кеңістік-уақыттық құрылымға жоғарғы өлшемді енгізді. Оның теориясын физикалық қоғамдастық ұзақ уақыт бойы дәрменсіз деп келді. Ұқсас алгебралық ұғымдар ұлы бірлестіктің қағидасының көптеген казіргі амалдарының негізіне алынды. Сонымен қатар, фундаментальді тұрақтының мағынасы, дербес жағдайда, олардан алынатын ауқымсыз аумақтар болады. Осыған Эддингтон айрықша көңіл бөлген. Қазіргі кезде физиканың ең негізгі мәселелерінің бірі болып отыр. Оның зерттеген аймағы аяқталмай қалды, себебі Эддингтон 1944 жылы қайтыс болды. Оның «Фундаментальді қағида» деп аталған еңбегі бас-аяқсыз қалды және тек кана 1946 жылы кайтыс болған соң жарияланды.
Ғылыми жұмыстары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Эддингтон Альберт Эйнштейннің жалпы салыстырмалық теориясының маңыздылығын бірінші бағалаған ғалымдардың бірі болды. Эддингтон салыстырмалық теориясына қызығушылық танытты және де осы такырыпта мақалалар жариялады. 1916 жылы Эддингтон салыстырмалық теория туралы дәрісті Британдық ассоциацияның құрылтайында оқыды, ал 1918 жылы Физикалық қоғам үшін баяндама жасады. 1919 жылы Эддингтон Бытыс Африкадағы Принсипи аралына бағытталған экспедицияны басқарды. Экспедицияның мақсаты күн тұтылу кезінде жарық сәулесінің ауыткуын бақылау болды, сөйтіп суреттеген нәтижелердің эффекттері жалпы салыстырмалық теориядан алынған. 1919 жылдың наурызында Эддингтон Англиядан кемеде жүзіп шығып, ал мамырдың ортасына таман Принсипи аралында күн тұтылуды қадағалау үшін құрал жабдық орнатты. «Күн тұтылу 1919 жылдың 29 мамырда сағат 14-те деген болжам болды. Алайда таңертеңгі дауыл мен күшті жаңбыр қадағалауларды қиындатты»- деп Эддингтон жазды. Сол тұтылудан Эддингтонның жазғаны:
...Жаңбыр түске таман бітті және шамамен 1:30 сағат уақытта біз Күнді көрдік. Тұтылу болады деген болжаға сене отырыр, біз өзіміздің фотоаппараттарымызды дайындадық. Мен тұтылудың өзің көрмедім, оны көруге де уақытым болмады. Себебі, фотопластинкаларды ауыстырудан қолым босамады. Бір ойымда болғаны тұтылудың басталуына және бұлттың санын бағалауға көзімді жеткізгім келді. Соңғы бірнеше суреттерде жұлдыздардың бейнесі болды, осы суреттер бізге керек еді....
Эддингтон жұлдыздардың орнының ауытқуын өлшеу және суретке түсіру мақсатында аралда қалды. Бұлт әсерінен суреттердің сапасы нашар болды, сол себептен өлшеу нәтижелері қиыншылықпен келді. 1919 жылдың 3 маусымында Эддингтон өзінің қойын дәптеріне былай деп жазады: «бір пластинкадағы өлшеу Эйнштейннің болжамды нәтижесін берді». Кейбір зерттеушілер Эддингтон нәтижелерінде жүйелік қателіктер бар деп айтады. Ал өлшеудің белгісіздігі соншалықты жоғары болғандықтан, қандай да бір қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді. Бірақ қазіргі заманғы реанализа (қайта талдау) деректер Эддингтонның көзқарасының дұрыстығын растайды.
Ғаламдық тұрақтылар кішкене ғана өзгеріске ұшыраса әлемнің суреттің толық өзгерісіне әкеп соғады. Сондықтан Эддингтон «Неге ғаламдық тұрақтылар осындай, неге басқаша емес?» деген сұраққа жауап беруге тырысып, негізінде мына сұраққа жауап іздеді: «Неге біздің әлем осылай жаратылған?».
Эддингтон өмірінің соңында бар күш-қайратын жеті әлемдік тұрақтының шығуының теориясына арнады. Ол тұрақтылар: жарық жылдамдығы, Планк тұрақтысы, гравитациялық тұрақты, протон мен электрон массасы, электрон заряды және космологиялық тұрақты. Оның арманы – бүкіл әлемге қажетті сандық тұрақтыларды беретін белгілі бір жаһандық теңдеу табу болды. Оның шешімін табу – адамзаттың басқа да мәселелерінен ауқымы жағынан асып түсті. Әзірге дейін ғалымдар шешудің бірде-бір шынайы көзқарасын таба алмады және ешкім де Эддингтонның физика дамуын қаншалықты артта қалдырғанын білмейді. Екі жүз жыл ма, әлде үш жүз ба?! Бірақ та Эддингтон алдына қойған мәселені шеше алмады, дегенмен, ол маңызды шешім табу үшін тұжырым жасады.
Эддингтон жайлы фильм[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Атақты ағылшын астрофизигі жайлы 2008 жылы режиссёр Филип Мартин бастамасымен және де ВВС мен НВО қолдауымен «Эйнштейн және Эддингтон» (ағылш. Einstein and Eddington)— деген фильм түсірілді. Эддингтон рөлін шотландтық актер Дэвид Теннант сомдады.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1. Эддингтон А. С. Звёзды и атомы. — М.-Л.: Госиздат, 1928. — 152 б..
2. Эддингтон А. С. Математическая теория относительности. — Х.-К.: ГНТИ Украины, 1933. — 359 б.
3. Эддингтон А. С. Пространство, время и тяготение. — Одесса: Матезис, 1923. — 216 б.
4. Эддингтон А. С. Теория относительности и её влияние на научную мысль. — Одесса: Матезис, 1923. — 56 б.
5. Геннадий Ивченков «Самое важное подтверждение ОТО или что измерил лорд Эддингтон в 1919».
6. Козенко А.В. Философия науки А.С. Эддингтона // Вопросы философии. — 1997.— №9.— Б.118—126.