Гректер
| эллиндер | |
| Гректер | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
20 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Грекия |
11 млн. |
 АҚШ |
3,5 млн. |
 Аустралия |
1,8 млн. |
 Кипр |
750 000 |
 Украина |
250 000 |
 Ресей |
100 000 |
 ОАР |
80 000 |
 Бразилия |
50 000 |
 Чили |
50 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Гректер (гр. Έλληνες — эллиндер[1][2], эллинес деп оқылады) — Үндіеуропа тілдер әулетінің грек тобына жататын ежелгі халық. Грекия мен Кипрдің негізгі халқы. Жалпы саны 20 млн-ға жуық, Грекияда 11 млн. адам тұрады. Сонымен қатар Түркия, БАӘ, Израильде 4 млн., АҚШ-та 3,5 млн., Аустралияда 1,8 млн. адам, Кипрде 750 000, Албания, Германия, Канада, Англияда шамамен 500 000, Украинада 250 000, Ресейде 100 000, ОАР 80 000, Бразилия, Чили әрқайсысы 50 000 адам.[3]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Үндіеуропа тілдері шоғырының ешбір топқа кірмейтін жаңа грек тілінде сөйлейді. Ресми тілі — грек тілі, төрт диалектіге бөлінеді. Жазуы грек әліпбиіне негізделген. Грек жазуы - финикия жазуы негізінде б.з.б. 7-ғасырларда жазылған. Грек жазуынын ерекшелігі мұнда дауыссыз дыбыстармен қатар дауысты дыбыстарды да белгілейтін әріптер алғаш қолданылды Б.з.б 5-4 ғасырлардаларда қалыптасқан классикалық грек жазуы византия жазуына негіз болды, одан б.з. 9 ғасырында қазіргі Кирилл жазуы шыкты. Б.з.б. 2 ғасырда пайда болған латын жазуының арғы төркіні де грек жазуы. Ежелгі грек тілінің лексикасы, латын тілімен қатар қазіргі ғылым мен ғылыми-техникалық терминологияның қалыптасуына негіз болды. Жаңа грек тілінің лексикасы өз құрамында ежелгі грек тілінен келе жатқан, сонымен қатар роман, славян, түрік тілдерінен енген архаизмдердің жаңа қабаттарын және көптеген қатарларын біріктіреді.
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Христиандық пайда болғанға дейін Грекияда политеистік дін болған. Табиғат элементтері мен адамның іс-әрекетіне (сауда, соғыс, махаббат, т.б.) қамқорлық жасайтын әртүрлі құдайлар болды. Қасиетті жануарлар да болған. 1 ғасырда христиандық діни қызметкерлер пайда болып, өз шіркеулерін құра бастады. Біртіндеп Грецияның барлық аймақтары православие дініне көшті, қазір ол мемлекеттің негізгі діні болып табылады. католик және ислам дінін ұстанатын азаматтар да бар.[4]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ғалымдар ежелгі Грекнянын тарихын 5 кезеңге бөледі:
- 1) эгейлік немесе крит-микендік кезең (б.з.б. 3-2-мыңжылдықтар);
Жас грек әйелі (1829) - 2) гомерлік кезең (б.з.б. 11-9 ғасырлар);
- 3) архаикалық кезең (б.з.б. 8-6 ғасырлар),
- 4) классикалық кезең (б.з.б. 5—4 ғасырлар);
- 5) эллиндік кезең (б.з.б. 4 ғасырдың 2-жартысы - б.з.б. 1-ғасырдын ортасы).
Грек этносының негізін біздің дәуірімізге дейінгі 2 мыңжылдықта Балқан түбегінің оңтүстігіне, Эгей теңізінің аралдарына және Кіші Азияның батыс жағалауына қоныс аударғаннан кейін қалыптаса бастаған ежелгі грек этникалық қауымдастығы болды. Гректердің Жерорта және Қара теңіз жағалауларын отарлау дәуірінде (б.з.б. VIII—VI ғғ.) жалпы грек мәдени бірлігі қалыптасты. «Эллиндер» атауы, бастапқыда Элладаны (Фессалиядағы аймақ) мекендеген тайпаға қатысты, бүкіл грек тілді халыққа тарады (оның бұл мағынада алғаш рет қолданылуы б.з.б. VII ғасырда). Эллинизм кезеңінде, шамамен б.з.д. III ғасырда, жергілікті диалектілерді ығыстырған койне жалпы грек тілі дамыды және таралды. Ежелгі гректер Еуропа мен Таяу Шығыс мәдениетінің дамуында үлкен рөл атқарған жоғары ежелгі өркениетті құрды. Орта ғасырларда гректер Византия империясының негізгі өзегін құрады және ресми түрде Ромейлер (римдіктер) деп аталды. Бірте-бірте олар солтүстіктен қоныс аударған фракиялықтардың, иллириялықтардың, кельттердің, валахтардың, славяндардың, албандардың топтарын ассимиляциялай бастады. Грек жерлеріндегі Осман Үстемдігі (XV ғасыр — XIX ғасырдың бірінші жартысы) гректердің материалдық мәдениеті мен тілінде айтарлықтай із қалдырды. XVIII ғасырдың аяғында гректер арасында аймақтық қайшылықтарды жеңуге ықпал еткен ұлт-азаттық қозғалыс басталды. 1821-29 жылдардағы ұлт-азаттық революциясының нәтижесінде грек мемлекеті құрылды.[5]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Гректер жоғары кәсіптік субтропиктік дақылдарды, ең алдымен зәйтүн мен жүзімді, сондай-ақ цитрус жемістерін, жаңғақтарды, темекіні және т.б. өсіреді. Дәнді дақылдардан – бидай, тары, арпа, жүгері, сұлы, қара бидай өсірді. Негізгі ауылшаруашылық аймақтары - Фессалия, Македония, Пелопоннес және аралдар. Балық аулау мен мал шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Теңізге шығатын аңғарлардан балық ауланды, ұлулар мен губкаларды өндірумен айналысты. Тау баурайында ешкі мен қой жайылады. Олар сүт, ірімшік, қой терісі мен жүн үшін өсірілді. Әртараптандырылған өнеркәсіпте жалдамалы жұмыста 1/5 бөлігі жұмыс істейді. Көркем қолөнерден – қыш, ұсталық, тоқу, кесте тігу, кілем тоқу дамыған.[6]
Тұрмыс салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ауылдық жерлерде гректер көбінесе бір шаңырақ астында бірнеше отбасы болып тұрады. Қалаларда отбасы мүшелері бір-біріне жиі барып, мерекелер ұйымдастырады. Ересек балалар ата-аналарымен тығыз қарым-қатынаста болады. Олар 35-40 жасқа дейін бірге тұрады, өйткені гректер өте кеш үйленеді. Аға ұрпақ үлкен беделге ие. Олар мерекелерде жетекшілік етеді және адамдар кеңес алу үшін оларға жүгінеді. Жастар тек әкесіне ғана емес, анасына және басқа да үлкен отбасы мүшелеріне бағынады. Гректер балаларды жақсы көреді. Тұңғыш ұлды атасының, қызды әжесінің атымен атайды.
Грекияның ескі қалалары мен ауылдарының ғимараттары қарабайыр құрылыстар болды. Қаладағы тұрғын үйлер ретсіз, ешбір жоспарсыз орналасты. Көшелері тар, бұралған кейіпке ие болды.
Бірнеше дәстүрлі типтегі үйлері бар: Грецияның таулы аудандарында - сыртқы баспалдақтары, ұзын балкондары және шатыры бар екі қабатты тас үй (төменгі қабаты мал және шаруашылық бөлмелері, жоғарғы қабаты тұрғын үй);
аралдардардағы үй - тастан немесе саздан жасалған, төбесі тегіс, күмбезді немесе конус тәрізді бір немесе екі қабатты үй;
Pannonian - тұрғын үй және коммуналдық бөлмелері бар бір қабатты үй;
Солтүстік Грекияда - ішкі баспалдақтары бар екі қабатты үй, шаруашылық бөлмелері үшін төменгі тас еден және жабық балконды құрайтын құрылым.
Дәстүрлі костюмнің негізін көне жалпы балқан элементтері құрайды. Әйелдер беліне дейін ұзын көйлек киген, әшекейленген алжапқыштар, солтүстік-шығыста жабық сарафан, солтүстік-батыста жеңсіз киім киген. Металдан жасалған зергерлік бұйымдар мен кестелер, күміс және алтын жалатылған кең белдіктер, орамал бас киімдер киген.
Ерлер костюмінің бірнеше нұсқасы болды: фустанелла - қысқа (тізеден жоғары) және кең ақ белдемше және жалған жеңдері бар қысқа күрте (күзетшілердің салтанатты киімі ретінде қызмет етеді). Врачки - тізеге дейін қара шалбар және тізеден төмен тар келген қара шалбар, қысқа қара жилет және жиектелген қалпақ.
Азық-түлік негізінен өсімдік тектес. Сүйікті тағамдары - бұршақ, қырыққабат орамдары, көкөністерден жасалған бұқтырылған тағамдар, маринадталған зәйтүн. Сүт өнімдерінен ірімшік пен қышқыл сүт тұтынылады.
Бай тарихи фольклор сақталған - тәуелсіздік жолындағы күрескерлерді мадақтайтын жырлар, ертегілер, жоқтаулар т.б. Би және музыка өнері дамыған. Халық музыкалық аспаптары – бес ішекті лира, авлос (қамыс сыбызғы), гайда (волынканың бір түрі) және ішекті бузуки танымал.[7]
Қазақстандағы гректер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Гректердің Қазақстанға алғаш келуі - темекі өсіру бойынша мамандар ретінде шақырылған, 20-ғасырдың 20-жылдардан 30-жылдарға дейінгі кезең. Келесі кезеңде олар Солтүстік Кавказдан (1937,1938, 1942 ж.), Қырымнан (1944 ж.), Грузия мен Абхазиядан (1949 ж.) күштеп қоныс аударылды. 1970 жылдары Республика халқының 0,4-0,5%-ын, 1989 ж. 0,1%-ын құрады. Қазақстанда 8,8 мың (2014 ж.) грек тұрады.[8]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Большой Энциклопедический словарь
- ↑ Словарь иностранных слов русского языка
- ↑ https://xn--74-6kcq7bhn4g.xn--p1ai/stati/narodyi/greki.html?ysclid=lrx4at47ci841924866
- ↑ https://travelask.ru/articles/greki-druzhelyubnye-potomki-bogov-drevney-ellady?ysclid=lrx46bf9dw773588167
- ↑ http://www.etnosy.ru/node/169
- ↑ https://travel-journal.ru/ethno/31/607/
- ↑ http://www.etnolog.ru/people.php?id=GREK
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 155-156 бет ISBN 978-601-7472-88-7