Жалаң мия бұршақтар тұқымдасы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
    Сипаттама. Мия туысына жататын, биіктігі 50-120 см-ге дейін жететін, көп жылдық шөптектес өсімдік. Тамырлары өте тереңге кетеді. Негізгі тамырдан таралған жанама тамырлары жапыраққа көлбей де, тікте таралады. Тік кеткен тамырлары 30-50 см тереңдікке бойласа, өзен аңғарларындағылары 2-4 м-ге кетеді. Көлбей жатқан тамырлары жалғынды-аллювиальды топырақтарда 15-30 метр тереңдікке бойлайды. Ал шалғынды сазды, шалғынды-сортанды топырақтарда 1-5 метр тереңдікке кетеді. Сабағы жүмыр, қызыл-қоңыр түсті, сыртын қысқа, жабысқақ безді түктер қаптаған. Жапырағы тек қауырсын тәріздес, күрделі, үзындығы 8-20 см, әр жапырағында 7-ден 17-ге дейін қысқа сағақты қаңдауыр немесе эллипс тәрізді жапырақшалары бар. Жапырақшаларының астыңғы жағы жабысқақ, шайырлы. Гүлдері шашақ шоғырын құрайды. Жеке бір гүлінде кіріккен 5 тостаганша жапрақша, ақшыл-күлгінін түсті 5 күтері, 10 аталық, 1 аналық болады. Жемісі сәл иіліп келген, сыртында жабысқан тікенектері бар, үзынша бүршаққап. Тұқымының саны 2-ден 7-ге дейін, домалақ пішінді, қоңыр-сұрғылт, жасылдау, үзыңдығы 2-2,5 мм, ені 2 мм болады. Маусым -тамыз айларында гүлдейді.

Таралуы. Қазақстанда Балқаш көліне жақын жерлерде, Сырдария, Жайық, Шу, Іле тауларыңда, Тобыл, Есіл, Ертісте, Семей орманында, Торгай, Қаратауда кездеседі. Жалпы еліміздің европалық бөлігінде, Кавказ, Қырым, Орта Азия, Солтүстік Волга өзенінің бойында, Украинада таралған. Дайындалуы. Дәрі жасау үшін тамырын /Raidicis Hycyrrhizal/ тамыз айынан қазанға дейінгі уақыт ішінде дайындайды. Жер астындағы мүшесін қазып алып, топырақтан тазартпай кептіреді. Әбден кепкен тамыр бірден морт сынады. Жинау кезінде тамырының 50-75%-ін жинайды да, 25-50%-ін ары қарай даму, өсімдік жойылып кетпеу үшін қалдырады. Сыртқы белгілер. Тамырының бөлшектері цилиндр тәріздес, әр түрлі ұзындықта, ішкі жағы қүңгірт сары түсті де, сыртқы жағы ашық-сары түсті. Иісі жоқ, дәмі тәтті болады Химиялық құрамы. Тамырының құрамында үштерпенді сапониндер/глициризин (8,4-22,1 5)/, глицеритин қышқылдары, флавоноид қосылыстары бар. Бұдан басқа стероидты, эфир майы, ащы заттар, сапониндер, кумариндер, фенолкарбон қышқылдары /ферул, синап/, С витамині кездеседі.Қолданалуы. Глициризин қышқылы тұз және су алмасуын көрсетеді. Қызыл миядан жасалған дәрілер қақырық түсіретін, қабынуға қарсы әсер ететін, іш жүргізетін, несеп айдайтын, қан тамырларын нығайтып, кеңейтетін қасиеттері бар. Жалаң миямен өкпе ауруларын, асқазан мен үлтабарда пайда болған жараларды емдейді. Мия геморройга қарсы, тыңыс жолдары қабынғанда пайдаланады. Өсімдіктен сан алуан алергиялық ауруларды емдейтін дәрілер дайындайды. Ол өсіресе тыныс жолы демі өкпесіне, теміреткеге қарсы қолданады. Бүл есімдіктің өндірістік маңызы зор, әсіресе ветеринария, парфюмерия, конфет дайындауда, сыра, лимонад, квасс, басқа сусынның тәттілігін арттыруға араластырады. Гуталин, акварель бояуларын жасағанда қосады. Мия гүлінен бал жинайды. Дәрі-дәрмектер. Флакарбин, халкорин, ликвиртон, сұйық, құргак, кою экстрактар, түңба, қайнатпа. Қақырықтүсіретін, асқазан қоспаларының, май дәрілерінің, линмент, эмульсия қүрамықда енеді. Сақталу мерзімі 10 жыл.