Кейбір ұлт жазушыларының романдары туралы

«Кейбір ұлт жазушыларының романдары туралы» - Мұхтар Әуезовтың мақаласы.

Алғаш рет «Әдебиет және искусство» (1950, №8, 71-79-беттер) журналында, содан кейін Ө-тің «Уакыт және әдебиет» (1962, 318-335-беттер), 12 томдық (1969, 11-том, 15-35-беттер), 20 томдық (1985, 18-том, 344-365-беттер) шығармалар жинақтарыңда басылды. Сондағы Әуезовтің нақты тоқтайтын, талдайтын шығармалары: татар жазушысы Г.Башировтың «Намыс», өзбек жазушысы Айбектің «Алтын атыраптан өскен жел», қазақ жазушысы Ғ.Мұстафиннің «Миллионер», қырғыз жазушысы Т.Сыдықбековтің «Біздің заманның адамдары», орыс жазушысы С.Бабаевскийдің «Алтын жұлдызды жігіт» пен «Жер бетіндегі жарық» романдары. Осы аталған шығармалардың барлығы да Ұлы Отан соғысы мен одан кейінгі жылдардың оқиғаларын суреттеген. Әуезов ең алдымен осы шығармалардың және жалпы ұлт әдебиеттері өкілдері туындыларының орыс тіліне аударылуы жағдайына тоқталады. Әлемге танылу үшін алдымен орыс тіліне дұрыстап жетуі керек, бірақ бүгінге дейін орыс тілінде шыққан көптеген туындылар тұпнұсқасымен салыстырғанда, көлемі әлдекайда қыскарып кеткен. Автор 6, 10, 20 баспа табағы кысқарған роман өзінің мазмұны мен көркемдік құны жөнінен қыруар шығынға ұшырайды; оның бер жағында бір романға, яки бір повеске бодау боларлық көлемін жорай немесе лажсыздан сылып тастаған шығарманы оқушы бас-аяғы толық және түпнұсқасында шала-жансар жазылған әлсіз шығарма екен деп біледі дегенді айтады. Осы романдарды оқығандардың көз алдында Кубань, Еділ, Қарағанды даласы, Ферғана мен ортапық Тянь-Шаньның таулары елестейді.

Халықтар достығы тақырыбы деп «Біздің заманнын адамдары», «Намыс», «Алтын атыраптан өскен жел» орыс адамының бейнесін жасауға ниеттенген. Осылардан орыс адамының бейнесін жасаудағы екі түрлі әдіс-тәсілі байқалады; біріншісі - көп жазушыларға сіңісті болып кеткен ұлттық сипаттары сақталмайтын, жергілікті ұлттың адамына айналып кеткен бейнелердің жасалуы. Мұны жергілікті халықпен көп жылдар бойы бірге өмір сүруі, тілін, әдет-ғұрыптарын жетік білулерімен дәлелдейді. «Біздің заманның адамдарындағы» Дмитрий ұста, оның әйелі Надежда, балалары Сергей мен Мария осылай болып шықкан. Оларды қырғыздан айыру қиын. Айбек пен Баширов өздерінің «Алтын атраптан ескенжелдер», «Намыс» романдарында екінші әдісті колданған. Олардың орыс кейіпкерлері - орыстық мінез бітімінен ауыткымаған. Айбектің Акаскині өзбек арасында 14 жыл тұрса да, өзбек қыздарына ақылшы, тәрбиеші бола жүріп-ақ ұлттығынан айрылмайды. Мұстафин мен Айбектің кейіпкерлері Жомарт та, Ұстам да шығармада бастан-аяқ көрінгенмен, еңбекке қолма-қол араласпайды, өздері басшылық еткен көп істердің арасында бытырап кетіп, көрінбей калады дейді макала авторы. Бұларға Карағанда Бабаевскийдің Тутариновы өз төңірегіне еңбек қауымын топтастырып, оны одан ары ұлғайта, жетілдіре біледі, нақты іс-қимылдың адамы ретінде көрінеді. «Миллионер», «Біздің заманның адамдары» романдарының авторлары мал шаруашылығымен шұғылданатын қазақ, қырғызды көрсете отырып, шығармаларында осы мәселені тереңдетіп ашуды ескермейді. Сыдықбековтің кейіпкері семіз жылқыға сүйінумен болады да, адамдардың тұрмыс жағдайына көңіл аудармайды. Мүстафиннің Жомарты құмда жатқан 10 мың малды есіне түсіріп, олардың тіршілік күйін жақсартуды сөз арасында айтқанымен, іс жүзінде еш нәрсе істемейді. Осылайша аталған шығармалардың жетістік-табыстары мен кемшіліктерін қатарластыра сөз еткен жазушы бұл туындыларды кеңес әдебиетін биікке көтерген еңбектер ретінде бағалайды. Ал Әуезов осы романдар жөніндегі ойлардың бәрін түгел айттым, түгел аштым демейді. Түпнұсқаларымен танысуға мүмкіндік болған шығармаларға ғана тоқталғанын ескертеді.