Саддам Хусейн

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Саддам Хусейн
араб.: صدام حسين عبد المجيد التكريتي‎
Саддам Хусейн
Саддам Хусейн 2000 жылы.
Лауазымы
Ту
Ту
 5-ші Ирак Президенті
16 шілде 1979 жыл — 17 сәуір 2003 жыл
Ізашары Ахмед Хасан аль-Бакр
Ізбасары Джаляль Талабани (2005 жылдан бастап)
Ту
Ту
 57-ші Ирак Премьер-министрі
16 шілде 1979 жыл — 23 наурыз 1991 жыл
Ізашары Ахмед Хасан аль-Бакр
Ізбасары Саадун Хаммади
Ту
Ту
 61-ші Ирак Премьер-министрі
30 мамыр 1994 жыл — 17 сәуір 2003 жыл
Ізашары Ахмед Хусейн ас-Самарраи
Ізбасары Ибрагим аль-Джафари
Өмірбаяны
Партиясы Баас (1957 бастап)
Білімі 1) Каир университеті
2) «Мунтасирия» университеті
Мамандығы Заңгер
Діні Ислам суннит бағыты бойынша
Дүниеге келуі 28 сәуір 1937 (1937-04-28)
Аль-Ауджа, Салах-эд-Дин, Ирак патшалығы
Қайтыс болуы 30 желтоқсан 2006 (2006-12-30) (69 жас)
Казимия, Багдад, Ирак
Жерленді Аль-Ауджа
Әкесі Хусейн ат-Тикрити
Анасы Сабха Тульфах
Жұбайы 1) Саджида Тульфах
2) Самира Шахбандар
3) Нидаль аль-Хамдани
4) Иман Хувейш
Балалары ұлдары: Удей және Кусей
қыздары: Рагад, Рана мен Хала
Саддам Хусейн Ортаққорда
өңдеу Үлгі құжаттамасын қараңыз

Саддам Хусейн Әбд әл-Маджид ат-Тикрити (араб. صدام حسين عبد المجيد التكريتي‎‎; 28 сәуір 1937 жыл[1], Әл-Ауджа, Салах-әд-Дин – 30 желтоқсан 2006 жыл, Казимия ауданы, Бағдад) — ирактың мемлекеттік және саяси қайраткері, Ирак президениті (1979 – 2003), Ирак премьер-министрі (1979–1991 және 1994–2003), Баас партиясының ирак бөлімінің бас хатшысы, революциялық пәремен беру Кеңесінің төрағасы, маршал (1979). Мұнайды сыртқа шығаруымен келген үлкен табысымен Ирактың өмір сүру деңгейін Таяу Шығыстағы мемлекеттердің алдыңғы қатарына шығарып, ірі реформаға қол жеткізді. 1980 жылы 1988 жылға дейін созылған Иранмен соғыстың шиеленісін шешті.

Соғыс барысында Саддам Хусейн күрдтерге қарсы химиялық қаруды қолданған "Анфал" операциясын жүзеге асырды. 2003 жылдың сәуір айында АҚШ пен Ұлыбритания басшылық еткен көпұлтты коалция әскерінің басып кіруінен орнынан алынды және Ирак Жоғарғы сотының шешімімен атылу жазасына бұйырылды.

Саддамның ("Саддам" араб тілінен аударғанда "қарсы тұрушы " деген мағынаны береді) еуропа мағынасыналы тегі болған емес. Хусейн – орыс тегіне ұқсас әкесінің есімі, Абд аль-Маджид – оның атасының есімі, ал ат-Тикрити – Саддам дүниеге келген Тикрит қаласы болып табылады.[2]

Жеке өмірі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Балалық, ересектік, жасөспірімдік[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам Хусейн үш жаста (1940)

Саддам Хусейн Тикрит атты ирак қаласынан 13 км жердегі Аль-Ауджа ауылында жері жоқ шаруаның жанұясында дүниеге келді. Оның анасы Сабха Тулфан әл-Муссалат (Сабха Тульфах немес Субха) жаңа туған сәбиді «Саддам» (араб тіліндегі баламасы "қарсы тұра алатын") деп ат қойды. Оның әкесі - Хусейн Әбд Әл-Маджид - Саддам дүниеге келместен 6 ай бұрын із түзсіз жоғалған - қайтыс болған немесе отбасын тастап кеткен. Тіпті кейбір жаңсақ пікір, Саддам заңды некеден дүниеге келмеген, әкесінің есімі ойластырылып қойылғандығын айтады. қалай болған күнде де Саддам анасы үшін 1982 жылы ірі мазар тұрғызған екен. Ал әкесіне ештеңе арнамаған.[3]

Болашақ Ирак әміршісінің ағасы 12 жасында сырқаттан қайтыс болады. Осы уақытта қатты жүйке ауруыны шалдыққан анасы жүктілікті үзбек болған, тіпті, өз өміріне де қауіп тудырған. сырқаттың дендегені соншалық, жаңа туған сәбиіне де қарауға құлқы болмаған. Нағашы ағасы - Хейраллах - анасының қолынан баланы алып, біраз уақыт өз қарауында сақтап қалады. Көкесі Британияға қарсы көтеріліске қатысқандықтан оны абақтыға қамады. Ал Саддам болса, анасына қайтып келуіне тура келді. Кейінгі кездері Саддам анасынан көкесінің қайда екендігін сұрағанда, "Хейраллах көкең абақтыда" деген бірізді жауап қана алынатын.

Бұл уақытта Саддамның әкесінің туған ағасы Ибрагим аль-Хасан салт бойынша ағасының әйеліне үйленеді және осы некеден Саддам Хусейннің үш ағасы Сабауи, Барзан және Ватбан, сол сияқты Наваль[4] және Самира[5] атты қарындастары дүниеге келді. Отбасы кедейліктен зардап шекті және Саддам кедейлік пен үнемі ашаршылықты бастан өткерді. Бұрынғы әскер болған өгей әке кішкене шаруашылыққа ие болып, Саддамға үнемі қой бақтырып қоятын. Ибрагим баланы үнемі ұрып-соғып, кемсітіп отыратын. Немере інісін ол, тіпті, жабысқақ шайырға салынған таяқпен ұратын. Кейбір мағлұматтар бойынша, Саддамға тауық пен қой ұрлататын. Мәңгілік жоқтық Саддамның бақытты балалығын ұрлады. Балалық шағында бастан өткерген кемсітушілік, әруақыттағы қаттылық мінез көп жағдайда Саддамның мінезінің қалыптасуына ықпалын тигізді. Алайда, кішкене бала өзінің тез тіл табысушылық қасиетінен өзімен қатарлас, тіпті үлкен жастағы адамдар арасынан дос таба білді.

Бір күні өгей әкесіне қонаққа алыс туысқандары келді. Олармен Саддаммен жасы шамалас ұл бала да болды. Ол сол сәтте өзінің екінші сыныпқа барып жүргенін, әріп танитынын және құмға өзінің есімін жаза алатынын да айтты. Қорланып кеткен Хусейн: "Әке, мені мектепке беріңіз!" деп қиғылық салды [6].Өгей әке бұл уақытта да өзінің әдетімен тағы да ұрып-соқты.1947 жылы Саддам білім алуға ұмтылған қалыпта мектепке кіру үшін, Тикритке қашып кетті. Бұл жерде діндар мұсылман-сүннит, ұлтшыл, әскери офицер, Англо-Ирак соғысының ардагері, сол уақытта түрмеден шыққан Хейраллах Тульфах көкесінің тәрбиесін алады. Кейінгі оқиға Саддамның қалыптасуына шешімді ықпал етті. Тикритте Саддам Хусейн бастауыш біліммен мектепті аяқтады. Өзінің есімін де жаза алмайтын сегіз жасар балаға білім алу қиындыққа соғады. Кейбір мәліметтерге сүйенсек, Саддам өзінің сыныптастарына ойға келмейтін қалжыңдар жасайды екен. Бәрде Құран сабағынан дәріс беретін өзіне ұнамаған мұғалімінің сөмкесіне улы жылан салып қойған. Сол үшін Хусейн мектептен шығарылған.

Саддам 15 жасқа толғанда, жақсы көретін аты мерт болып, өмірінде бірінші рет ауыр қайғыны бастан өткерді. Қайғырғаны соншалық, баланың қолы жансызданып қалды. Жарты ай шамасында қолы өз еркімен қозғалысқа келгенінше, халықтық емшарлармен емдеді. Бұл уақытта Хейраллах Тикриттен Бағдатқа жетті, кейін Саддам да екі жылдан кейін келген болатын. Көкесінің ықпалымен Саддам Хусейн 1953 жылы Бағдадтағы элитті әскери академияға түсуге бағыт алады. алайда бірінші емтиханнан-ақ құлап қалды. Оқуын аяқтау үшін, келер жылы ұлтшылдық пен панарбизмнің қамалы болған аль-Карх мектебіне түседі[7].

Жанұясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам Хусейн

Хусейннің бірінші зайыбы - Удей, Кусей атты ұлдары мен, Рагад, Рану, Халу атты қыз балаларын дүниеге алып келген өзінің немере әпкесі Саджида (Хейраллах Тульфахтың үлкен қызы). Ата-аналары Саддам бес жасқа, Саджида жеті жасқа толғанда атастырып қойған болатын.[8][9] Тұрмысқа шықпай тұрып Саджида бастауыш сыныпта мұғалім болып еңбек етеді. Олар Касемге сәтсіз қастандық ойластырылғаннан кейін, Хусейннің білім алып тұрмыс кешкен жері Кирде үйленеді. Өз сарайларының бірінің бағында Саддам өзіне қымбаттығы асқан әсем аппақ раушан гүлінің тамырын отырғызып, оған Саджида атын береді.

Саддамның екінші некесі жайындағы тарих Ирактан да шеткері асып кетті. 1988 жылы Саддам «Ирак Эйруэйс» әуе бірлестігінің президентінің әйелімен танысады. Кейін Саддам күйеуінен ажырасуын талап етеді. Бұл некеге немере ағасы мен Саддамның сол уақытта қорғаныс министрі тағында отырған қайын ағасы Аднан Хейраллах қарсылық білдіріді. Кейін ол кісі әуе апатнан қаза табады. Ирак президентініңі үшінші жары 1990 жылы үйленген Нидаль аль-Хамдани болды.

2002 жылы ирак көшбасшысы 27жастағы Иман Хувейш атты елдің өндірісін қорғау министрінің қызына үйленіп, төртінші рет некелесті. Алайда достарының арасында өткен үйлену салтанаты қарапайым ғана болды. АҚШ-тың Иракка қарсы әскери операциясының басталу қаупі туындағанынан Хусейн өзінің төртінші жарымен бірге өмір сүре алмады. 1995 жылы тамызда Саддам Хусейннәі әулетінде жанжал туындады. Али Хасан аль-Маджидке немере ағайын болатын туған ағайынды генерал Хусейн Камельмен президент қорғауының полковнигі Саддам Камель өздерінің әйелдері мен президенттің Рагад және Рана атты қыздарымен күтпеген жерден Иорданияға қашып кетті. Бұл жерде БҰҰ сарапшыларына елдегі ішкі саясат жайлары мен Бағдадтың жаппай жою қаруын жасау жөніндегі құпия жұмыстары туралы айтып берді. Бұл жағдай Саддам үшін қатты соққы болды, седебі Хусейн құпия істерді тек туыстары мен достарына ғана сеніп тапсыруға үйренген еді. Ол өзінің күйеу балаларына елге оралған жағдайда кешірім ететінін айтқан болатын. 1996 жылы Саддам Камель мен Хусейн Камель Иракка оралды. Бірнеше күн өткен соң, ашуға булыққан туысы "сатқындармен", кейін олардың туыстарымен ісі болғаны жайында мәліметтер шықты. Хусейннің жеке дәрігері Хусейн күйеу балаларының ары қарайғы тағдыры жайындағы ойын былайша мәлімдейді:

Саддам мен оның Тикриттегі президент сарайларының біріне отбасы мерекелік түстікке (Оразаның аяқталу құрметіне орай) жиылды. - Мен оларға өзімді сатып және Иорданияға қашып кеткендігі үшін жазаға бұйырмауым туралы сөз берген болатынмын, - деді Саддам. Біраз үнсіздіктен кейін айналада көбірек жиылып отырғандарға бір қарап алды. Кейін күйеу балаларының аталары Әли Хасан әл - Мәжидке назарын аударды. - Алайда бұл отбасы мәселесі ғой. Атасы басын изеді. Ол тез түсінген болатын.

Саддам басшылығы тұсында отбасы турасындағы ақпарат қатаң бақылауда болатын. Хусейннің құлауынан кейін ғана оның жеке өмірі туралы үй видеосы сатылуға қойылды. Бұл видеоматериалдар ирактықтарға өзін 24 жыл басқарған басшылары жайындағы құпияны тануына жол ашты.[10]

Саддамның Удей және Кусей атты ұлдары өзіне өте жақын, әрі сенімді болатын. Осылай бола тұрса да үлкен ұлы Удей Саддам Хусейннің ізбасары бола алмағандығынан Кусейді дайындады. 2003 жылы 22 шіде айында Ирактың солтүстігінде американдық әскерлермен жүргізілген соғыста Удей мен Кусей қаза тапты. Олармен бірге Кусейдің ұлы, Саддамның немересі Мұстафа да өаза болды. Тақтан тайдырылған президенттің кей туысқандары араб елдерінен саяси баспана тапты. Сол уақыттардан бастап, Саддам өз отбасын көрмеді де, бірақ өз қорғаушылары арқылы олар жайлы мағлұмат алып тұрды.

Әуестігі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам бағбандықты және яхтада қыдрғанды қатты ұнататын, батыстың қымбат костюмі мен ескілікті және заманауи қаруға, қымбат, сәнді, салтанатты көлікке қызығушылығы басым болған (бірінші көлігі "мерседес" Баас мұражайында сақтаулы.) Ұнатып көңіл көтеретін жайы - көлікпен құйғыта жүріп, рөлде гавана сигарын тарту болатын. Кейбір деректер ойынша Парсы шығанағындағы соғысқа дейін оның екі жүзге тарта костюмі, олардың көбі екі жақт қаусырмалы. Олардың кейбірі - танымал шебер Пьер Карденнің қолынан шыққан, әскери униформалар толымы , сол сияқты арабтық тайпалық «джеллаба» жамылғылары. Сол сияқты сарай салу ісі де Саддамның құмарлықтарының бірі болатын. Өзінің басшылығы тұсында өзі мен туыстарына арнап 80-нен астам сарайлар мен виллалар, резиденциялар тұрғызды. Араб ақпарат құралдарының мәлімдемесі бойынша Ирактың экс-президентінің 78 бен 170-ге жуық сарайы болғандығын айтады. Алайда Хусейн өзіне қастандық ойластырылуы мүмкін деген күдікпен бір орында екі рет түнемеген екен. Оның қиратылған сарайларының арасынан американдықтар классикалық әдебиеттердің бірнеше томдарын тауып алған екен. Кейбір деректер бойынша Саддам өз кітаптарының арасында Хемингуэйдің "Старик и море" повесін жақсы көреді екен. Саддам кітап оқығанды, "Крестный отец" кинофильмін көргенді ұнатады екен.[11]

Дінге қарым-қатынасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам Хусейн ислам дінінің суннит бағытын ұстанған, күніне бес уақыт намаз оқып, жұма күнгі намаздан қалмай,[12] барлық шариғи заңдылықтарды орындап отырған. 1980 жылы тамыз айында елдің көрнекті тұлғаларымен бірге Мекке қаласына қажлық сапарға барып қайтты. Барша араб әлеміне ақ ихрамға оранған СаддамныңҚағбаны айналу салтын Сауд Аравиясының бекзадасы Фахданың еріп жүруінде Меккеге келу хабарын жеткізеді. Саддам Хусейн 1997 жылдан 2000 жылға дейін Құран данасын жазуға қан тапсырды.

Саддам өзі суннитке тән болса да шейіттердің рухани көшбасшыларымен араласып, шейіттер мешіттеріне барып отыратын, өзінің жеке қорынан шейіттердің киелі орындарының жөндеу, қайта жабдықтау жұмыстарына көп мөлшерде қаражат бөлетін.

Жеке жағдайы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ирак басшысы 2003 жылғы "Форбс" журналындағы деректерге сәйкес Линхенштейн князі Ханс-Адамс екіншіден кейінгі әлемдегі ең бай адамдар арасында үшінші орынды иемденді. Ол тек Сауд Арабиясының королінен Фатха мен Сұлтан Брунейге ғана жол берді. Оның жеке дәулеті 1 млрд 300 млн доллар деп бағаланды[13]. Саддам құлатылғаннан кейін сауда министрі Ирактың өтпелі өкіметі Али Алауи басқа санды көрсетті - 40 млрд долл., көп уаөқыттар бойында Хусейн елдің мұнай экспорты кірісінен 5 % алып отырған[14]. АҚШ ОББ ФТБ және қаржы министрлігімен серіктесе отырып, Хусейн құлауынан кейін де оның қаржылық жағдайына тексерістер жүргізді , алайда олар ештеңе таба алмады.

Революционер: Саяси қызметінің басы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

«Баас» партиясының жас мүшесі. (конец 1950-х)
Студенттік жылдар: Саддам Хусейн Каирде Баас партиясының студенттерімен бірге . (1959—1963)

Ирактағы жағдайға 1952 жылы 23 шілде айында болған египет төңкерісі өз әсерін тигізді.Сол уақытта Саддамның кумирі египет төңкерісінің көшбасшысыжәне Египеттің болашақ президенті, Араб кеңестәк одағының негізін қалаған Гамаль Абдель Насер болатын. 1956 жылы 19 жасар Саддам король Фейсал ІІ-ге қарсы сәтсіз ереуілге қатынасты. Келесі жылы өзінің көкесі де болған Араб кеңестік өрлеуінің ("Баас") жақтасы болды.

1958 жылы генерал Абдель Керим Касеммен бірге қарулы көтерілісімен король Фейсал ІІ тақтан тайдырылды. Сол жылдың желтоқсан айында Тикритте Касемнің көрнекті жақтасы және аймақтық әкімшіліктің жоғарғы шенеунігінің бірі өлтірілді. Қылмыс жасады деген күдікпен Саддамды қамауға алып, 21 жасында ол түрмеге алынды. Басқа мәліметтер бойынша көкесі немере інісіне өз қарсыластарының бірін жоюды жүктеген болатын. Ал саддам болса, сол бұйрықты орындаған. Саддам Хусейнді айғақтың жетспеушілігінен алты айдан соң босатты. Баастықтар бұл уақыттарда жаңа үкіметке қарсы шықты және 1959 жылдың қазан айында Саддам Касемге қастандық жасаушылар қатарында болды. Хусейн қастандық жасаушылардың негізгі топтарына енбеді, тек қорғаушы топ қатарында тұрды. Оның жүйкесі шыдамады, соққының астына бүкіл операцияны қойып, генералдың көлігіне жақындаған сәтінде оқ атты, өзі жараланып, кейін сырттай өлім жазасына кесілді. Өмірінің осы кезеңі кейін аңыз боп таралып кетті. Заңды мәліметтер бойынша,[15], Саддам аяғынан жараланып, түнгі сағат төрттер шамасында атқа мініп[16] (кей деректер бойынша ) қашқан. Кейін өзі аяғына тиген оқты пышақпен алып, жұлдыздар астында долы Тигрдің астынан жүзіп өтіп, туған жері аль-Ауджаға келіп жасырынды.

Аль-Ауджадан бәдәуи боп киініп, шөл даланы кешіп өтіп, сол уақыттаға баастықтардың орталықтары болған Сирия астанасы Дамаскіге жетті.

1960 жылы 21 ақпанда Саддам Каср ан-Нил мектебінде бәр жыл оқыған Каирге келді, кейін кемелділік аттестатын алып, екі жыл оқып білім алған Каир университетінің заң факультетіне оқуға түсті. Каирде Саддам қатардағы партиялық функционерден Египеттегі "Баас"басқарушы бірлестігінің мүшесі партияның көрнекті қайраткері дәрежесі қатарына дейін өсті. Саддам түнгі демалыс орындарында бос жүрмей, достарымен шахмат ойнына көп уақыттарын арнайтын, және көп оқитын. 1963 жылы Касем тәртібін "Баас" партиясы құлатқаннан кейін Саддам Орталықтандырылған шаруа бюросының мүшесі қызметіне орналасқан Иракка оралды. Дамаскіде "Баас" партиясының жалпыарабтық VI съезінде Хусейн 1960 жылдан бері "Баас" ирак партиясының бас хатшысы Әли Салих ас-Саадидің қызметін өткір сынға алған тамаша сөзімен көрінді. Бір айдан соң, 1963 жылы 11 қарашада жалпыараб "Баас" партиясының ұсынысы бойынша ирактың "Баас" аймақтық съезі ас-Саадиді баасистер үкіметінің басында болған уақыттарында жасаған қылмыстарын мойнына қойып, партияның бас хатшысы орнынан босатты. Саддам Хусейннің жалпыараб съезіндегі іскерлігі партияның негізін қалаушы мен бас хатшысы Мишель Афлякқа үлкен әсер етті. Осы уақыттан бастап, партияның негізін қалаушының арасында бекем байланыс қаза болғанға дейін үзілмеді.

Жеті күн өткеннен кейін генерал Арефтің басшылығымен ирак әскері үкіметті баасистерден босатты. Саддам терең құпия әрекет жағдайында жаңа нақты партияның негізін қалауға кірісті. Келесі жылдың ақпан айында жалпыараб "Баас" басшылығы Афляктің ұсынысы бойынша аймақтық басшылыққа енгізілген елге танымал генерал Ахмед Хасан аль-Бакр және Саддам Хусейн де бар құрамы бес адамнан тұратын жаңа ирак "Баас" басшылығын құруға шешім қабылдады. Бағдад үкіметін басып алуға екі сәтсіз ұмтылымтан кейін Саддам қамауға алынды, кісенделіп, жалғыз адамдық түрмеге қамалды. Түрмеде біраз уақыт қткізді. 1966 жылы Саддам қашу жоспарын ұйымдастырып, қыркүйек айында Хусейнді ирактық Ахмед Хасан аль-Бакрдің "Баас" партиясына бас хатшының орынбасары етіп сайлады. Оған "Джихаз Ханин" кодымен аталатын арнайы аппаратты басқару ісі тапсырылды. Бұл барлау мен қарсы барлаудан түратын айнымас құпия кадрлардан жасақталған аппарат болатын.

Партия көшбасшысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мемлекеттегі екінші адам[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1966 жылы Хусейн партия қауіпсіздігі қызметін басқаратын «Баас» партиясының көшбасшыларының бірі болды. 1968 жылы 17 шілдеде «Баас» партиясы қантөгіссіз төңкеріспен Ирак үкіметінің биліктегі басына келді. Заңды мәліметтер бойынша, Саддам Хусейн президент сарайына шабуылға шыққан бірінші танктен табылды. Бұл жолы БААС партиясы «үкіметті қолға алды және надандардан, сауатсыз дүниеқоңыздардан, қарақшылар, ұрылардан,смонистерден тұратын жемқорлық пен әлсіз тәртіпті біржола құртты.»[17]

Президент Абдель Рахман Ареф (қайтыс болған президент Абдель Салам Арефтің ағасы) Лондонға жер аударылды. Үкімет басына келген баасистер мүмкін болған қарсыластарынан құтылу жолдарын жасай бастады. Төңкерістен кейін 14 күн өткен соң, «Араб төңкеріс қозғалысы» ұйымына енетін астыртын әрекет қатысушылары Найеф, Дауд және Насер әл-Ханилер үкіметтен аластатылды. Үкімет әл-Бакр қол астында топтасты. Үкімет басына «Баас» партиясы келгеннен соң, елде Ахмед Хасан әл-Бакр басшылық еткен революциялық Кеңес командованиесі құрылды. Кеңестің тізімінде Саддам Хусейн 5 нөмірде тұрған болатын[18]. Саддам әл-Бакрдің партиялық және мемлекеттік жүйесі бойынша орынбасары болды, елдің ішкі қауіпсіздігіне жауап берді, басқа сөзбен айтқанда, партиялық және мемлекеттік арнайы қызмет бөлімін басқарды. Арнайы қызмет бөлімін бақылау ісі Саддам Хусейнге нағыз үкіметті өз қолына топтастыруға мүмкіндік берді. 1968 жылдың күз айынан бастап ирак арнайы қызмет бөлімдерінің қатынасуымен нәтижесінде «Баас» пікірінше, оған қауіп туғызуы мүмкін деген, сол сияқты (Баастың( өзінің де көрнекті өкілдері тұратын көптеген тұлғалар қамауға алынған кең масштабты «тазалық» жұмыстары жүргізілді. Саддамның қатысуымен ашылған «сионистік қастандық» аса маңызды рөл атқарды. Израиль арнайы қызмет бөлімдерімен қарым-қатынасы бар деген айыппен көптеген еврейлерге арнап Бағдад қаласының көшелерінде дар ағаштары орналастырылып, көпшілік алдында өлім жазасына кесілді. Жер қайысқан халық «сатқындардың» өлім жазасына кесілгеніне көшелерде билеп кетті.[19] 1969 жылы Хусейн «Мунтасирия» Бағдат университетін аяқтап, заңгер дипломымен «Баас» басшылығының бас секретары орынбасары және революциялық Кеңес төрағасының орынбасарының көмекшісі қызметіне орналасты. 1971-1978 жылдары арасына үзіліс салып, Бағдаттағы әскери академиядан білім алды. 1971 жылы 8 тамызда «Баас» партиясының 22 мүшесі мен бұрынғы министрлерге өлім жазасы кесілд[20] і. № 1973 жылы арнайы қызмет бөлімін «Жалпы бақылау басқармасы» («Da’irat al Mukhabarat al Amah») деген атау беріп, қайта жасақтады. Саддам басшылық еткен арнайы бөлім қинаудың( электрошок, түрмедегілерді қолының білезік тұсынан асу т.б.) бар түрін қолданғаны турасында көптеген ақпарат көздері бар, тіпті, Human Rights Watch құқық қорғау ұйымының мәліметтері бойынша, қинау жазасын қолданғаны үшін марапатталып отырған[21][22][23]. Араб журналисі Сайд Абуриш[24] в своей книге «Саддам Хусейн: политика мести» пишет, что идеалом для него был Сталин. По словам Абуриша:[24][25] «Саддам Хусейн: кек алу саясаты» атты өз кітабында оның идеалы Сталин болғанын айтады.

Саддам әрекеттерінің астарында Сталин тұлғасының жасырын ықпалы жатқанын сезуге болады. Әсіресе бұл мемлекеттік қауіпсіздік жүйесіндегі қылмыстық элементтерге қарулы күштерден гөрі мемлекеттік қауіпсіздік жүйесінің тірегін сақтауға тікелей байланысты еді. Бұл адамдар Саддамның өзіне берілген, ол адамсыз өздері ешкім де бола алмайтын сауатсыз баскесерлер ғана болатын. Саддам кімнен құтылғысы келсе, жай ғана өлтіре салатын... «Баастың» кезекті бір съезінде көсемге асыра дәріптеу ағын судай көшкенде, сахнаға бір мезетте залдағыларды бірінен соң бірін нұсқаған қинаудан әлсіреген партия мүшесін алып шықты. Сол сәтте нұсқалған адамдарды бірінен соң бірін алып шығып, сол жерде өлім жазасына кесті. Саддам жәбірлеу тәсілдерінің таптаурын болмағанын ұнатады: кислота құйылған ванна мен асфальт төсеуге арналған катоктар туралы әңгімелейді. Алайда ол тек қана садист емес – оның айтуы бойынша осындай қорқынышты тәсілдер арқылы мемлекетте тұру мүмкіндігі барын айтады. Сондықтан ол басқа деспоттарға қарағанда елде көпшілік алдында өлім жазасы қабылданғанын, ал қинау тәсілдері - тергеудің табиғи ерекшелігі екенін ешқашан жасырған емес.

Саддамның өзі «Ньюсуик» корреспондентіне қинау мен өлім жазасы жайлы сұрағына таңдана отырып: «Әрине, мұның бары бар. Сіздің ойыңызша, үкіметке қарсы шыққандарға қандай жаза қолдануға болады?!» 2001 жылы «Халықаралық рақымшылық» үкіметтік емес ұйымы өз баяндамасында Саддам Хусейннің түрмесінде қолданылатын тәсілдер туралы «Құрбандардың көздерін ойып алды, үстінен киімдерін шешіп алып, бірнеше сағаттар бойына білезіктерінен асып қойды. Электрошок барлық дене мүшелеріне жыныс мүшесі, тіл , құлақ, саусақтарына қолданылды...Кейбір жәбірленушілерді туыстары мен отбасыларының көз алдарында қинағанын көруін талап етті.»[26] «Вашингтон Пост» газеті жазғандай, ирак түрме қызметкерлері қазіргі уақыттың өзінде «әдет бойынша» «жауап алу тәсілінің» Саддам уақытындағы түрлерін: электр шогы, тұтқынның білезігінен асып қою сияқты түрлерін қолданып келеді, алайда, Саддам Хусейн кезінде дұрыс деп табылған қышқылдық қолдану, сексуалды қорлау, топтық өлім жазасы сияқты түрлері алынып тасталды[27]. Саддам кезіндегі Ирактың қолданған қинау тәсілдері қазіргі ирак үкіметтерінде (тек түрме тұтқындары қана емес, халықаралық коалиция әскерлерін қосып алғанда әлеуетті ведомостволар қызметкерлеріне) де кеңінен қолданылады[27][28][29][30][31][32][33][34][35][36][37] . 2006 жылы БҰҰ баяндамашысы Манфред Новак[38] қинау турасында:

Ирактағы қинау жағдайлары абсолютті түрде бақылаудан шығып кетті дейді көпшілік. Жағдайдың қиындағаны соншалық, тіпті Саддам тұсындағыдан да жаман болып кеткен.

Евгений Примауовтың айтуы бойынша, Саддамға болашағы мол көшбасшы ретінде КСРО да, АҚШ та үміт артты.

Билік жолында. Сыртқы саясат[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Мохаммед Реза-шах, Хуари Бумедьен и Саддам Хусейн во время Алжирского соглашения, 1975 год

Саддамның партиядағы және мемлекеттегі көшбасшылық жағдайға салған жолының маңызды кезеңі 1970 жылы 11 наурызда Мұстафа Баразнимен күрдтік повстансалармен 9 жылдық қантөгіс соғысқа нүкте қойған Ирак Күрдістанын автономия деп жариялауда келісімге қол қою болды. Саддам осы келісім арқылы өз жағдайын келістіріп, келесі екі жылда партия мен мемлекеттің номиналды басшысы Ахмед Хасан әл-Бакрді кейінгі орынға ығыстыра отырып, шек қойылмаған үкіметті қолына топтастырды. Ирак үкіметінің күрдтік қарсыласу тобының көшбасшысы, молла Мұстафа Баразни[39]:

Ирак – ұлықтық маниясы және үкіметке беймаза ұмтылыстағы Саддам басқарған полициялық мемлекет. Ол хардан мен Аммашты жойды, мені де ығыстырғысы келеді, Бакрді де құртады.

деп жариялады.

1972 жылы ақпанда Саддам Хусейн Мәскеуге іссапармен келді; келу қорытындысы мен Бағдат КСРО Кеңесінің министрі Алексей Косыгиннің жауап ретіндегі сапары ирак тәртібіне кеңестік жан-жақты қолдауды қамтамасыз ететін Достық мен әріптестік келісіміне 9 сәуірде қол қойылу болды. Осы қолдауға арқа сүйеген Саддам Хусейн мұнай өнеркәсібін ұлттық ете отырып, күрдтік ұлттық босату қозғалымын ығыстыра ирак әскерін қарумен қайта жабдықтады. Соңғы мақсатына қол жеткізуде Иранның қолдауын пайдаланған күрдтік повстансалармен (наурыз 1974 — наурыз 1975) қиян-кескі әскери қимылдарға төтеп беру керек болды. Жеңіске Саддам 1975 жылы 6 наурызда иран шахы Алжирское соглашение Мохаммед Реза Пехлевимен Алжир келісіміне қол қою арқылы ғана жетті.

Елді қайта жетілдіру[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам Хусейн (ортада) әйел адамдар арасында сауаттылықтың таралуына көмек беруде. 1970 жылдар.

Мұнай экспортынан түскен ауқымды кіріс экономика облысы мен әлеуметтік аймақта масштабты реформалар жасауына жәрдем етті. Саддам қайта құру бағдарламасымен сөз алып, мақсатын қысқа етіп қана бекітті: «мықты экономика, мықты әскер, мықты басшылық». Әлеуметтік экономиканың жетіспеушілігін қолға алуда Хусейн жеке меншік секторының дамуын қолдады. 1970 жылдардың орта шенінде кәсіпкерлерге бар жағынан қолдау жасады және жеке меншік бірлестіктерді, жергілікті және шет ел бірлестіктерін дамудың мемлекеттік бағдарламасына көбірек тартты. Елдің түкпір-түкпірінде университеттер мен мектептер, автострад пен электростанциялар, суқұбырлары мен кәріз жүйелерін, кіші және үлкен үй құрылыстары белең алды. Көпсалалы және арнайыландырылған ауруханалар ашылды.№ Жалпы білім беру және денсаулық сақтау жүйелері құрылды[40].

Саддам басшылығымен сауатсыздықпен күресудің қарқынды бірлестіктері құрылды. Саддам курьерлік жасаған сауатсыздықпен күрес бірлестіктерінің жұмыс қорытындылары тұрғындардың сауаттылығы деңгейі 30 пайыздан 70 пайызға дейін арттырылды, осы көрсеткіш арқылы Ирак араб елдерінің арасында көшбасшылық жасады[41]. Тіпті, 1980 жылға Ирактағы сауатсыздық деңгейі 68,5 пайыз, ал он жыл өткен соң, 1990 жылы 64,4 пайыз болды деген басқа мәліметтер де бар[42]. 1970 жылдың 11 наурызындағы Кеңестік революциялық басқарманың арызына сәйкес күрдтер мәселесін демократиялық бейбіт жолмен реттеуде ағарту Министрлігінде күрдтік білім беру департаменті құрылды[43]. Жарықтандыру жұмыстары жүргізілді, көлік жолдарының жүйесі құрылды. Ирактағы өмір сүру деңгейі Таяу Шығыста ең жоғары деңгейге жетті. Ирак Таяу Шығыстағы ең заманауи денсаулық сақтау жүйелерінің бірін құрды[44][45]. Саддамның танымалдылығы жыл сайын арта түсті[46][47][48] . Шет ел мұнай қызығушылықтарын ұлттандырғаннан кейін Саддам ауыл шаруашылығын ірі масштабта механикаландыруды бастап, және шаруаларға жер бөліп беріп, жергілікті жерді қайта құру жұмыстарын бастады. Халықаралық банктер мен қаржылық мекемелердің (МБРР, МВФ, Дойче банка және басқалары) бағасы, Иракта 30-35 млрд. долл. болатын аса ірі валюталық резерв құраған[49]. Ирактағы экономикалық шарықтаудың нәтижесінде жұмыс орындарын іздеуде араб және басқа азия мемлекеттерінен көптеген мигранттар келді. Кейбір жоғары технологиялық үрдістер басқармасы үшін құрылыс пен индустрия өңдеуде шет елдік білікті мамандар шақырылды.

Американ зерттеушісі Тернер былай деп жазды:

1973 жылдан кейін 1971 жылы ұлттандырған мұнай индустриясының өсімінен қазынаға құйылған қор елдің ресурстарын дамыту үшін сәтті қолданылды. Ішінара, тамаша ақысыз білім беру жүйесі енгізілді. Әйел адамдар экономикалық құқықтарды қолданды. Орталықтандырылған экономикалық жоспарлаудың әлеуметтік ауқаттылықты жан-жақты көтеру бағдарламасы мемлекеттендірілді. Жер иеленудің ірі латифундық жүйесі ығыстырылып, шаруаларға бөлініп берілді. Үкіметтің акцияларының сәтті пайызы осы облыстарда таңданарлық жағдайда жоғары болды.

1980 жылы Ирак араб әлемінденгі дамыған мемлекеттер арасында Египеттің қатарынан орын алды[50].

Үкімет үшін күрестің аяқталуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Солдан оңға қарай: Саддам Хусейн, Сирия президенті Хафез Асад,Алжил сыртқы істер министрі Абдель Азиз Бутефлика және Сирия вице-президенті Абд аль-Халим Хаддам, 1979 ж.

Саддам Хусейн осы аралықта, өз билігін мемлекет пен бизнес салаларының алдыңғы қатырлы орындарына өз туысқандары мен одақтастарын жинай отырып бекітті. 1976 жылы баасистар армиясындағы ең ықпалды тұлғалар генерал ат-Тикрита мен полковник Салих Махди Аммашты ығыстыра отырып, Хусейн елді тотальді «баасиздендіруді» идеологиялық және әкімшілік тұрғыдан қолға алды. Саддам оны партиялық жетілдіруді мемлекеттік аппараттан бастады. Әскерде ниеті түзу емес офицерлер жұмыстан босатылды немесе Курдистанға қызметке жіберіліп, академия және колледж әскерилері қатарына тек партия мүшелері қабылданумен «тазалық» жұмысы жүргізілді.» «Джихаз ханин » функционерлері барлық тәуелсіз фракциялармен «Баастың» өзінің ішіндегі топтарды жойып жіберді. Хусейннің ойластырауы бойынша әскерді «Баасизациялау» партия үкіметін қорғауға бағытталған «идеологиялық әскерді» құру мақсатында болды. № Хусейнге құпия қызмет арқылы оның қарсы партиясына және үкіметегі күштерді жеңе отырып, негізгі орындарға сенімді адамдарын қоюға және мемлекеттік басқарудағы маңызды рычагтардың үстінен бақылау қоюға мүмкіндік туды. 1977 жылы жергілікті жерлердің партиялық ұйымдары, құпия қызмет орындары, әскер командованиесі және министрлер ені Саддамның алдында есеп беретін болды. 1978 жылы Хусейннің әскер ішінде партия ұйымын құруына себепші болды деп кінә артқан 31 коммунист пен бірнеше тұлғалар өлім жазасына кесілді. Саддам коммунистерді «шет ел агенттері», «ирак отанының сатқындары» деген айыппен НПФ-дағы ИКП өкілдерін қамауға алды және ИКП барлық баспаларын жауып тастады. Осылай формалды түрдегі тыныс алуын тоқтатып, ИКП астыртын әрекетке көшті, ал елде бір партиялы жүйе салтанат құрды. Жұмыс жасап отырған үкімет әл-Бакрдің қолынан Саддам Хусейннің қолына өтті. 1979 жылы 16 шілде айында денсаулығының болмауы деген жаңсақ желеумен еңбек демалысына (кейбір деректер бойынша, оны үй қамағына алған болатын) шығып кетті. Оның ізбасары «Баас» партиясының аймақтық басқармасын басқарған Саддам Хусейн жарияланды. Саддам Хусейн заң негізінде диктаторлық билікті өз қолына алды. № Революциялық командование Кеңесінің бас хатшысы Абд аль-Хусейн Масхади қинағаннан кейін Сирия пайдасына «Бааста» туындаған үлкен астартын әрекеттар туралы түсінік берген соң, тез арада тұтқынға алынды. Екі күн өткен соң партиялық съезде Масхадиді трибунаға алып шықты да, ол 60 депутат өз сыбайластарын көрсетіп еді, бірден оларды қамауға алды.№

Ирак Президенті[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам президент болғаннан кейін Ирактың арабтың және «үшінші» әлеміндегі негізгі миссиясы турасында панарабтық көшбасы ретінде Абдель Гамаль Насерді ұсынуды көбірек алға тарта бастады. 1979 жылы Гаванада өткен бірікпеген елдер конференциясында дамушы елдерге пайызсыз ұзақ уақыттық қарыздарды мұнай бағасының көтермелерінен беретінін айтып, аудиторияның үлкен қуанышты қолдауына ие болды (шынымен де,1979 жылдың бағасымен айырмашылығы бар ширек млрд. доллар көлемінде берді.). Жоғарыда айтылғандай, Саддамның президенттік қызметіне келу сәтінде Ирак Таяу Шығыстағы өмір сүру деңгейінің ең жоғары елдерінің санатында болып, қарқынды даму үстінде еді. Саддам алға тартқан және екіншісі халықаралық санкция тудырған екі соғыс Ирак экономикасын сұрапыл дағдарысқа алып келді. ВВС атап көрсеткендей[51],

1991 жылы БҰҰ Ирак мемлекеті индустриялық кезеңге дейінгі жағдайға жетті деді. Ал келер жылдың есебі бойынша өмір сүру деңгейі күн көріс минимумына дейін жетіп қалды.

2002 жылдың бас кезінде 1990 жылда бар болған өмірлік маңызды өндірістік өнеркәсіптің 95 % қайта жасауға ғана мүмкіндік алды[52].

Иран-ирак соғысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Үкіметке Саддам Хусейн келген соң,көршілес Ираннан туындаған өзінің билігіндегі серьезный угрозамен бетпе-бет келді. Ирандағы ислам революциясында жеңіске жеткен көшбасшы Аятолла Хомейни оны Парсы шығанағындағы басқа елдерге таратуға оқталды, бұдан басқа Саддам Хусейнге жеке жақтырмаушылығыболған еді[53]. Иран Ирак басшылығының өкілдеріне қарсы террористік акциялар мен покушениелер бірлестікті развернувшей «Ад-Даава аль-исламия» атты астыртын шейіттер тобына қолдау көрсете бастады[54]. Саддам Хусейн Иранға қарсы иран үкіметін қастық әрекеттерінен бас тарттыруға міндеттеу мақсатында шектеулі (ограниченный) әскери операцияны жүргізуге шешім қабылдады. Соғыстың басталуына 1975 жылы Алжир келісімі бойынша, Иракқа Иранның кейбір шекаралық территорияларын беру турасындағы өз міндеттерін орындамағаны себеп болды. 1980 жылы 22 қыркүйекте шекарада ирак әскері бірнеше қақтығыстан кейін көршілес елдің жеріне басып кірді. Басып кіру алғашқы кездері сәтті болғанымен, иран қоғамдастығын агрессорлармен күресі қорытындысынан соң, күз мезгіліне қарай тоқтатылды. 1982 жылы ирак әскері иран территориясында талқандалып, енді соғыс қимылдары Ирак жеріндн жалғасты.[55]]] Соғыс Ирак пен Иран арасында химиялық қаруды қолданануымен, қалаларды ракеталармен атқылау және Парсы шығанағындағы екі елдің танкерлерінің үшінші елгебасып кіруімен созылмалы кезеңге бет алды.. 1988 жылы иран-ирак соғысы көптеген адамдар мен материалды шығындарды бастан өткеріп, status quo жағдайында тоқтатылды.Саддам Хусейн Ирак жеңісін жария етті, осы оқиғадан кейін Бағдат қаласында «Кадис семсері» атты танымал дарбаза салынды. 9 тамыз күнінің өзін Хусейн «Ұлы Жеңіс күні» деп атады. Елде президентті ұлт қорғаушысы деген ат берген мерекелік жағдайлар басталды. Соғыс барысында Саддам Хусейннің ядролық қаруды алмақ болған ойы жүзеге аспады: 1981жылы 7 маусым айында Саддамның Франциядан сатып алған ядролық реакторлары израиль әуе күштерінің атқылауымен талқандалған болатын. Батыс Аятолла Хомейнидің исламизмнің радикалды дамуынан Иран жеңісіне жол бермей сақтық шараларын қолданып отырды. 1982 жылы АҚШ Иракты терроризмді қолдаушы мемлекеттер арасынан алып тастады. Екі жыл өткен соң, 1967 жылы араб-израиль соғысы уақытында үзіліп қалған екі жақты дипломатиялық қатынастар қайта жанданды.осылай бола тұрса да Ирак КСРО-ның одақтасы болып қала берді, әрі одан қару-жарақ алып тұрды[56]. Алайда бірнеше батыс елдері, соның ішінде Ұлыбритания, Франция және АҚШ та Бағдатқа қару-жарақ пен әскери техникаларын жеткізіп тұрған болатын. АҚШ Саддамға қарсыласы туралы деректер ғана емес, химиялық қарулар жасауға арналған миллиард долларды құрайтан несиелер беріп тұрды[57].

Анфаль[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ирандағы Ислам төңкерісінен кейін ол жерде қоныстанған күрдтер қолдарына қару алды. Иран Мен Ирак арасындағы соғыс жағдайларында иран күрдтері Саддам Хусейннен бағалы одақтастық, қолдау тапты. Жауап ретінде Тегеран ирак күрдтеріне ақшалай және қару-жарақпен көмек жасай бастады. 1982 жылы Хусейн өзінің ішкі жауларымен күресінде Түркиямен күрдтерге қарсы серіктестік күресіне келісім жасады.Бұл келісім түрік және ирак бөлімшелеріне күрд жауынгерлеріне бір-бірінің жер аймағында 17км қашықтықта аңду құқығына ие болды. Бәркезеңде күрдтік повстансалар Мұстафа Баразнидің ұлы Масудтың жетекшілігімен өздерінің әскери бөлімшелерін қайта топтастыруда және елдің солтүстігі мен солтүстік шығысындағы шекаралық таулы аудандардың көптеген бөлімдеріне бақылау орнатуда болатын. Саддам Ирактың солтүстігіндегі күрдтер қозғалысын басып тастауға ұмтылып, Күрдістанға көптеген әскери күштерін жіберді. Бұл ирак күрдтерінің қолдауына ие болған иран әскері Солтүстік Ирактағы әскери қимылдарды дамытты[58][59].

Соғыс барысында, Саддам Хусейн Ирактың солтүстік аудандарын 182 мың күрдтердің (басым көпшілігі балалар болғанымен әйелдер мен балалар да бар болған) белгісіз бағытқа алып кеткен, кейін Саддам тәртібінің құлауынан соң, олардың атылып, мазарлары табылған «Пешмерга» атты күрдтер повстансалар бөлімшелерінен азат ететін арнайы әскери операциялар акциясын жүзеге асырды. Ертеректе, 1983 жылы дәл осы жағдаймен Барзан тайпасы да 15жастан бастап, 8 мың адам жойылған болатын[60]. Кейбір күрд қыздарын Египет пен басқада араб елдеріне күңдікке сатып жіберді[61]. Күрдтің бірнеше елді-мекендер мен Халабджа қалалары химиялық баомбасының бомбылауына ұшырады (тек Халабжде өаласының өзінен 5 мың адам қаза болды). Химиялық қарудың әсерінен 272 елді-мекен запа шекті. БҰҰ Ирактың химиялық қаруды қолдануын айыптаған шешім қабылдады. Алайда АҚШ үкіметі және тағы батыс елдері Бағдадты иран-ирак соғысы аяқталған уақытқа дейін саяси және әскери қарым-қатынасы тұрғысынан қолдауынан танбады[58] ООН приняла резолюцию, осуждавшую использование Ираком химического оружия. Однако правительства АҚШ и других западных стран продолжали поддерживать Багдад как в политическом, так и в военном отношении практически до самого конца ирано-иракской войны.[62][63][64].

Соғыс аралық уақыт[өңдеу | қайнарын өңдеу]

ФРГ Экс-канцлері Вилли Брандт, аудармашы Саадун аль-Зубайди менСаддам Хусейн, 1990 год.[65]

1980 жылдардың аяғы Таяу және Орта Шығыс аймақтары үшін бәрінен бұрын иранирак соғысыеың аяқталуына тікелей байланысты болған қарбаластықтың айқын төмендеуі белгісімен өтті. Отты кезең аяқталысымен, Ирак ливан территориясына орналасып алған сирия әскеріне қарсылықпен Ливан әскери күшінің басқарушысы генералы Мишель Аунаға әскери көмек бере бастады. Осы жағдаймен Саддам сирия президенті Хафез Асадтың позициясын әлсіретіп, аймақтағы өз ықпалын бекітуге тырысты. Ирак салмағының тез өсуінен аймақта оның бұрынғы одақтасынан сезіктенішілігін тудырды. Бағдад пен Тегеранның тайталасының өршуінен құрылған Парсы шығанағындағы араб мемлекеттерінің серіктестерінің кеңесі (ПШАМСК) Сауд Арабиясының басшылығымен екеуіенің біріне тәуелді болып қалмас үшін Иран мен Ирак арасындағы тепе-теңдікті қалпына келтіруге ұмтылыс жасады. Шығанақтағы азғантай елдер соғыс аяқталған соң, Иранмен қарым-қатынасын қалпына келтіруге қадам жасады. Жаңа жағжайда Хусейн әскерді заманауи қарумен қайта жарақтандыруды және әскери өндірісті дамытуды тез арада өрістетуге шешім қабылдады. Нәтижесінде соғыстан кейінгі екі жыл шамасында оған Араб Шығысындағы ең ірі әскери көлік шығаруына мүмкіндік туды.Заманауи қарумен жабдықталған миллиондаған ирак әскері әлемдегі ең ірі лер санатына енді(санақ бойынша 4-ші). Нақ осы уақытта күрдтерге қарсы репрессмяға байланысты Иракқа батыс елдердің көзқарастары өзгере бастады.

1989 жылы 16 ақпанда Саддам Хусейннің бастамасымен Бағдадта жаңа аймақтық ұйым – құрамына Ирак, Иордания, Иемен және Египет енген Араб серіктестерінің кеңесін құру туралы келісімге қол қойылды. Сол уақытта Бағдатқа Сауд Арабиясының королі шақырылып, оның келуі барысында ирак-сауд елдерінің бір-біріне басқыншылық жасамау турасындағы келісіміне қол қойылады. 1989 жылдың екінші жартысында ирак баспасы Ирак үлесінің көбеюіне МЭЕҰ бармауын және осылай ете отырып, ирак экономикасының қайта қалпына келуін шектеген ПШАМСК елдерінің МЭЕҰ қарсы саясатына кеңмасштабты үгіт-насихат компаниясын бастады.

Саддамның жеке танымалдылығы 1990 жылдың мамыр айындағы қатысушыларын Батыс агрессиясына қарсы біріккен майданын құруға шақырған, әрі араб қимылдарынығ келісімділігінің маңыздылығын баса айтқан Бағдадта өткен араб маслихатының басына қарай шарықтау шегіне жетті. Алайда Бағдад басшылығындағы біріккен майдан құру орнына мәслихатта басқа да араб үкіметтері Саддам көшбасшылығына наразылығын танытқан қыр көрсетті. Египет президенті Хосни Мубарак «араб миссиясы адамгершілікке толы, қисынды және анық, өз рөліе асыра сілтеуден және қорқытушылықтан ада» екенін айта отырып, бұл үндеуге ортақтаспады. Осыдан кейін египет-ирак жақындастығына орын болмады. 15 тамызда Хусейн Иран президентіне тез арада бейбітшілік келісімін орнату туралы өтініш айтты. Иран аймағында орналасқан ирак әскерлері шығарылып, біруақытта әскери тқтқындар алмасуы үрдісі жүрді. Қазан айында Бағдад пен Тегеран арасында дипломатиялық қарым-қатынастар қайта жасалды.

Кувейтке басып кіру[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1991—2004жылдардағы Ирак туы, Саддам Хусейн заманының символы
Саддам Хусейн (ортада) 1990 жылы «Баас» партиясының ұлттық басшылығымен бірге .

Иранмен соғысы салдарынан ирак экономикасына айтарлықтай нұқсан келген болатын. Соғыс қимылдары орын алған 8 жыл арасында 80 млрд. долларды құраған ішкі қарыз туындаған болатын. Елде осы қарызды жабатын жағдай болмады, керісінше, өндірісті қайта қалпына келліру үшін қосымша қаражат қажет болды. Орын алған жағдайдан Саддам Хусейн әлеуметтік тұрақсыздықтың туындауы үшін потенциалды алғышарттарды, нәтижесінде өз тәртібіне төнген қаіпті көре білді. Соғыс уақытында жиналып қалған елдің әлеуметтік және экономикалық мәселелерін соғыс барасында оның жағына шыққан араб елдерінің және бәрінен бұрын, ПШАМСК-нің барлық елдерінің көмегіне сүйене отырып, тез арада шешуге мүмкіндік барын алдын ала болжаған болатын. Алайда, оның аса көп қарызын ешкімнің кешіре бермейтіні, тіпті, қайтарылмайтын аржылық көмек беруді жалғастырмайтыны айқын болды. Саддам араб елдерінен бірнеше рет қарызын шығынға шығара отырып, жаңа несие беруін өтінген болатын, алайда бұл үндеу ескерілмеді. 1990 жылы шілде айында Ирак көршілес жатқан Кувейтті ирак жағындағы шекарада орналасқан Румейла мұнайлы елді-мекенінен заңсыз мұнай ала отырып, өзіне қарсы экономикалық соғыс жүргіді деп айыптады Шынымен де Кувейт біраз уақыттар бойына мұнай алуға МЭЕҰ бекіткен үлесінен арттырып жіберіп , осыдан кейін Иракты мұнай экспортынан түсетін түсімнің белгілі бір бөлігінен шеттетеліп қалу жағдайына жолықтырған мұнайдың әлемдік деңгейдегі бағасының төмендеуіне мүмкіндік жасады[66] . Алайда, Кувейт Ирак территориясынан мұнай тартып алды деген қандай да бір деректер жоқ. Кувейт жағы Иракқа олардың талап еткен өтемақысын (2.4 млрд доллар) ирак талабын мүмкіндігінше жеңілдетпек мақсатымен келіссөздер жүргізбек ойымен беруге асықпады. Саддам Хусейннің шыдамы таусылып, 1990 жылы 2 тамызда Кувейт жеріне басып кіріп, қоршауға алды. 8 тамызда Ирактың «Әл-Саддамия» атымен аталатын 19- провинциясы ретінде елді басып алғындығын жариялады. Кувейтке басып кіру әлемдік қоғамдастықтың бәрлескен айптаушылығын туындатты. Иракқ санкция салынды және БҰҰ мандаты бойынша бұл істің басында орташа араб тәртібін және барлық НАТО елдерінің қолдауына ие болған АҚШ тұрған халықаралық коалиция құрылды. Үнді мқхиты мен Парсы шығанағына көз тіккен АҚШ пен оның одақтастары ирак әскерін талқандап және Кувейтті босатып (17қаңтар – 28 ақпан 1991 жыл), «Шөлдегі боран» атты операциясын жүргізді.Коелиция әскерінің жетістігі оңтүстіктегі шейіттер мен солтүстіктегі ирактың тәртібіне қарсы жалпылық көтеріліске шақырды, сондықтан бір уақыттарда көтерілісшілер 18 ирак првинциясының 15-іне бақылау жасады. Саддам бұл көтерілісті әлемнің келісімінен кейін, Республикалық гвардиясының бөлігінің босатылғандарын қолдана отырып басып жаншыды[67][68]. Үкіметтік әскер повстанцалар жиылған аса маңызды шейіттер мешіттері мен әулие орындарына соққы берді. Кербелде болған батыс журналистері көтеріліс басылғаннан кейін: «всв құрметті екі орыннан(Имам Хусейн мен Оның ағасы Аббастың моласы) бес жүз ярд ара қашықтығындағы қиратушылық Екінші дүние соғысы уақытындағы Лондонның герман бомбылауының шыңын еске түсіреді» деп куәлік етеді[69]. Көтерілісті басып-жаншу мұсылман-шейіттерді жыппай қырумен, қинаумен және оппозициялық қызметкерлер деген күдікпен стадиондарда вертолеттерді қолдана отырып аттумен жүзеге асырылды[70]. Шейіттермен күресті аяқтаған соң, Бағдад әскерін күрдтерге қарсы жіберді. Олар күрдтерді қалалардан тез арада ығыстырып жіберді. Әуе күштері елді-мекендерді, жолдарды, қашқындардың топтанған орындарын бомбының астына алды. Аштық пен суықтан көбі қаза болған ондаған бейбіт тұрғындар тауларға бет алды. Күрдтер көтерілісін басып-жаншу барысында 2 млннан астам күрдтер босқын боп кетті[71]. Көтерілісшілерді жәбірлеген темір тәртіп[72] коалицияны Ирактың оңтүстігі мен солтүстігінде «ұшусыз аймақты» жүргізуге және гуманитарлы интервенцияны («Provide Comfort» операциясы) Ирактың оңтүстігінде бастауға мәжбүр етті. 1991 жылы ирак әскері халықаралық әскер қол астында құрылған күрдтер үкіметі («Азат Күрдістан» деп аталған) болған үш солтүстік провинцияны (Эрбиль, Дахук, Сулеймания) тастап кетті. Осы уақыттарда өзінің қол асытна қайтарылған облыстарда Саддам репрессия саясатын жүргізіп жатты: «арабизация» (күрдтерді қуып, олардың үйлерін және жерін арабтарға үлестіру)[73] және повстанцалар бассауғасы - Шатт-эль-Араба сағасындағы батпақ – кептірілді, ал ол жерде тұрып жатқан «сазды арабтар» тайпалары арнайы салынған және түгелдей бақылауға алынған ауылдық жерлерге орналастырылды, шейіттік оңтүстіктегі бұл Киркуку мен Күрдістанның басқа аудандарына да қатысты болды.[74] Халықаралық коалицияның жеңісіне (әскери, сол сияұты экономикалық) қарамастан Ирактан санкция алынбады. Иракқа жаппай қыру қаруларының барлық түрін, оның ішінде ядролық, химиялық және биологиялық қару түрлерін толық түрде жойғанға дейін оған қарсы санкция сақталатынын айтып, қатаң шарт қойылды. Иракқа жаппай қыру қаруларын сақтау мен өндіру мүмкіндігін бақылайтын халықаралық ұйымдар өкілдері жіберілді. Санкция тәртібі 1996 жылы БҰҰ-ның ирак мұнайын азық-түлікке дәрі-дәрмекке және т.б. келесі сатып алумен БҰҰ бақылауында сатуды қарастырған «Мұнайдың азық-түлікке айырбасы» бағдарламасы қабылданған уақытта едәуір жеңілдетілді. Бұл бағдарлама БҰҰ әкімшілігі үшін де, сол сияқты Саддамның өзі үшін де жемқорлық көзіне айналды.[75]

Жеке басқа табыну[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам Хусейнмұражайына сыйлықтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам Хусейннің медальдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Биографияны білу[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам — жазушы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Саддам мен ирак халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қастандық пен астыртын әрекет[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қайта сайлау[өңдеу | қайнарын өңдеу]

АҚШ-тың Иракка басып кіруі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Соғыс алдында[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Құлату[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Багдадта Саддам ескерткіші құлату сәтінде.. 9 сәуір 2003

Жазаға тартылушы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Сурет:Saddam-AceOfSpades.jpg
Саддам Хусейн — туз пик в специальной карточной колоде самых разыскиваемых иракцев
Саддам Хусейн после ареста

Өлім жазасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Үкім мен өлім жазасына қоғамның реакциясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Иракта[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ресейде және бұрынғы кеңестік елдерде[өңдеу | қайнарын өңдеу]

АҚШ-та[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ислам әлемінде[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Израильде[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Еуропада[өңдеу | қайнарын өңдеу]

«үшінші әлем» елдерінде[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Марапаттары мен дәрежелері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Басқа да мәліметтер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

<references>

  1. ↑ Это официальная дата рождения, которая, по мнению исследователей, не соответствует истине. Настоящая дата рождения Саддама Хусейна неизвестна.
  2. ↑ Blair Shewchuk. Saddam or Mr. Hussein? CBC News, ақпан 2003
  3. ↑ Deutsche Welle, ақпан 2003
  4. ↑ Дочь Хусейна: При аресте отца использовали транквилизаторы. Лента.ру (16 желтоқсан 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
  5. ↑ Арестован шурин Хусейна. Дни.ру (21 қараша 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
  6. ↑ Биография Саддама Хусейна РИА «Новости», 29 желтоқсан 2006
  7. ↑ Саддам Хусейн: вождь с портрета Мұрағатталған 17 қарашаның 2006 жылы. NEWSru, 2003
  8. ↑ Sheri & Bob Stritof. Marriages of Saddam Hussein  (ағыл.). About.com. Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  9. ↑ Екатерина ЛАТИНОВА. Саддам ХУСЕЙН: в ожидании виселицы. газета КОНКУРЕНТ (???). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  10. ↑ Домашнее видео Саддама было распродано за час. Rol.ru (6 маусым 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  11. ↑ Alleged Mistress Recalls Life With Saddam. Foxnews.com (10.09.2002). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
  12. ↑ Игрок, которому долго везло… People’s History
  13. ↑ Эмиль Агазаде. Будут ли воевать иракские военные?. Русская служба Би-би-си (20 наурыз 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  14. ↑ Личное состояние Саддама. NEWSru (17 қыркүйек 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  15. ↑ Сабов А. Бес Саддама Российская газета № 54(3167), 22 наурыз 2003
  16. ↑ Его борьба. Лента.ру (15 желтоқсан 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  17. ↑ Ахмед Хаса аль-Бакр — Барзани. Пятая курдско-иракская война. Добро пожаловать в Курдистан — СТРАНИЦЫ ИЗ ИСТОРИИ. Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
  18. ↑ Стенограмма радиопередачи «В круге СВЕТА». — интервью Е. М. Примакова радиостанции «Эхо Москвы», 21.01.2006
  19. ↑ Ефим Шуман Саддам Хусейн: на вершине власти. НЕМЕЦКАЯ ВОЛНА (29.01.2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
  20. ↑ Iraq: an intolerable, forgotten and unpunished repression — доклад Международной Федерации прав человека, 18 сәуір 2001
  21. ↑ Барац А. Иудео-джентльменская цивилизация Мұрағатталған 28 қыркүйектің 2007 жылы. газета «Седьмой канал» (Израиль), 16 сәуір 2003
  22. ↑ Противников Хусейна пытали в ваннах с кислотой Мұрағатталған 17 сәуірдің 2008 жылы. FederalPost, 9 сәуір 2003
  23. ↑ Институт Курдистана и Передней Азии. Геноцид в Иракском Курдистане. (перевод доклада Human Rights Watch «Кампания „Анфаль“», 1995) / Под ред. проф. С. М. Кочои. М., 2003. ISBN 5-94297-058-0 С. 277—282
  24. ↑ a b Сталин и Саддам «Голос Америки», 9 наурыз 2003
  25. ↑ Ученик Сталина «Новости в Новосибирске», 1 сәуір 2003
  26. ↑ Рыжова С. Буш как Саддам. По следам Сталина Симбирский курьер № 45-46, 29 наурыз 2003
  27. ↑ a b Аппельбаум Э. Тест на тиранию Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы. ИноСМИ.ру, The Washington Post, 26 қаңтар 2005
  28. ↑ Ирак, применение пыток на всех уровнях Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы. — Независимая информационная сеть «Вольтер», 4 қазан 2005
  29. ↑ «Международная амнистия»: АҚШ продолжают применять пытки к заключённым Мұрағатталған 30 қыркүйектің 2007 жылы. — «Известия», 3 мамыр 2006
  30. ↑ Республика Ирак Мұрағатталған 16 сәуірдің 2008 жылы. — «Международная амнистия», доклад за 2006 год
  31. ↑ Соединённые Штаты Америки Мұрағатталған 16 сәуірдің 2008 жылы. — «Международная амнистия», доклад за 2006 год
  32. ↑ Правозащитная организация «Международная амнистия» опубликовала доклад о несоблюдении прав заключённых в Ираке Мұрағатталған 12 сәуірдің 2008 жылы. — «Радио Свобода», 6 наурыз 2006
  33. ↑ «Международная Амнистия»: за пытки в АҚШ наказывают, как за кражу велосипеда — «ИнфоРос», 4 мамыр 2006
  34. ↑ Тағы қараңыз: en:Human rights in post-Saddam Hussein Iraq
  35. ↑ Юрченко В. П. Военно-политическая обстановка в Ираке: қараша 2006 ж. — Институт Ближнего Востока (Москва), 9 желтоқсан 2006
  36. ↑ Amnesty International вновь оценила Ирак: пытки заключённых продолжаются — «Томский обзор», 6 наурыз 2006
  37. ↑ Новое правительство Ирака действует методами Саддама, и пытки в тюрьмах продолжаются — RussianAmerica, 25.01.2005
  38. ↑ Пытки в Ираке: «хуже, чем при Саддаме». Русская служба Би-би-си (21 қыркүйек 2006). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  39. ↑ Саддам — Барзани. Провозглашение автономии. Добро пожаловать в Курдистан — СТРАНИЦЫ ИЗ ИСТОРИИ. Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
  40. ↑ Башир А., Суннано Л. С. Репрессии // Ближний круг Саддама Хусейна — СПб., 2006. — Б. 93. — ISBN 5-367-00013-4.
  41. ↑ Profile: Saddam’s brutal reign. CNN (14 желтоқсан 2003).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, ???.
  42. ↑ Iraq: Adult illiteracy Мұрағатталған 2 шілденің 2010 жылы.  (Тексерілді 29 қыркүйектің 2009)
  43. ↑ Ирак и Иран. БСЭ. Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  44. ↑ Saddam Hussein CBC News, 29 желтоқсан 2006
  45. ↑ Jessica Moore. The Iraq War player profile: Saddam Hussein’s Rise to Power PBS Online Newshour
  46. ↑ Ирак в 70-е годы XX века Мұрағатталған 30 қыркүйектің 2007 жылы. «Хронос», 8 сәуір 2004
  47. ↑ Беттиза Э. Саддам — новый флаг Ислама Мұрағатталған 23 желтоқсанның 2007 жылы. ИноСМИ.ру, Panorama (Италия), 17 мамыр 2002
  48. ↑ Начало карьеры Саддама. Второй человек (1968—1969) Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы. — спецпроект «Ирак при Саддаме», «Белорусская цифровая библиотека»
  49. ↑ Шарипов У. З. Три иракские войны — трагические ступени крушения политического режима президента Саддама Хусейна. Восток и Политика (???).(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, ???.
  50. ↑ Мирский Г. И. Багдадская головоломка. Журнал «Россия в глобальной политике» (19 наурыз 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  51. ↑ Ирак: краткая справка — BBC
  52. ↑ Богуславский А. Б. Основные экономические показатели Ирака в 90-е годы — Институт Ближнего Востока (Москва), 30 желтоқсан 2002
  53. ↑ Ahmed H. El-Afandi. The Iran-Iraq War: Causes and Origins of the War. Department of Political Science. Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
  54. ↑ Кленов И., Орлов В. Ирано-иракская война Мұрағатталған 21 қазанның 2007 жылы. — Зарубежное военное обозрение, № 1, 1985
  55. ↑ Ардешир С. Моэвени. Рейд французских полицейских привлекает внимание к находящимся в изгнании иранским боевикам. Eurasianet (19 маусым 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
  56. ↑ Факт использования химического оружия иракской стороной широко известен и подтверждается многими авторами и организациями. Существуют свидетельства, что это оружие эпизодически применял и Иран. В сәуір 1984 года представитель Ирана в ООН Раджай Хорассани заявил, что его страна способна производить химическое оружие и оценивает возможность его применения. По некоторым предположениям, Иран применял боевые газы при наступлении в районе Халабджи наурыз 1988 ж. См.: Iran’s Chemical Weapon Program (Iran Watch)
  57. ↑ Владимир Козловский Как АҚШ помогали Ираку. Русская служба Би-би-си (31.12.2002). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
  58. ↑ a b Три войны Саддама «История войн и военных конфликтов», 19 сәуір 2003
  59. ↑ Дмитрий Тымчук. Курды forever. Агентство «Главред» (27 ақпан 2008). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  60. ↑ Хошави Бабакр. Курдский счёт для Саддама Независимая газета, 7 шілде 2004
  61. ↑ Девушки, проданные во время Анфаля возвращаются в Курдистан Kurdistan.ru, 6 желтоқсан 2006
  62. ↑ . Мұнысымен қоймай, әскери қимылдар барысында Күрдістандағы барлық елді-мекендемен қалалар қиратылды, 4 млн. адамның 2 млн шамасындағы Ирак Күрдістанының тұрғындары «үлгілі елді-мекендерге» - тұтқындарды жинау лагеріне көшірілді<ref>Геноцид в Иракском Курдистане / Под ред. д. юр. н., профессора С. М. Кочои. — М.: 2003 ISBN 5-94297-058-0 (Перевод доклада Human Rights Watch «Преступление геноцида в Ираке. Кампания „Анфаль“ в Иракском Курдистане», New Hawen and London, 1995; приложение — доклад Комиссии Конгресса АҚШ «Курдистан во время правления Саддама Хусейна»)
  63. ↑ В Багдаде суд заслушал показания жертв операции «Анфаль» в северном Ираке Мұрағатталған 27 қыркүйектің 2007 жылы. NEWSua, 23 тамыз 2006
  64. ↑ The Anfal Trial. Questions and Answers Human Rights Watch, 14 тамыз 2006
  65. ↑ Leben und Werk Willy Brandts  (нем.), Friedrich Ebert Stiftung.
  66. ↑ Thomas Hayes. Confrontation in the Gulf; The Oilfield Lying Below the Iraq-Kuwait Dispute. The New York Times (3 қыркүйек 1990). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  67. ↑ Американский долг народу Ирака Мұрағатталған 7 қазанның 2007 жылы.
  68. ↑ Длер Хамед. Национально-освободительное движение в Иракском Курдистане (1975—1991). СПб.: СПбУ, 1999. ISBN 5-288-02340-9. С. 160—162.
  69. ↑ {{{тақырыбы}}} / Под ред. А. Д. Воскресенского — М., 2008. — Б. 180. — ISBN 978-5-7567-0497-6, УДК 323.1(5), ББК 66.3(5), 54я73.
  70. ↑ The Uprising of March 1991. INDICT (2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  71. ↑ {{{тақырыбы}}} / Под ред. А. Д. Воскресенского — М., 2008. — Б. 222. — ISBN 978-5-7567-0497-6, УДК 323.1(5), ББК 66.3(5), 54я73.
  72. ↑ Длер Хамед. Национально-освободительное движение в Иракском Курдистане (1975—1991). СПб.: СПбУ, 1999. ISBN 5-288-02340-9. С. 162.
  73. ↑ Курдские партии призывают прекратить политику арабизации. «Новый Курдистан» (???). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  74. ↑ Саддам погубил иракские болота. News.com (12 сәуір 2003). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011. Тексерілді, ???.
  75. ↑ Волкер 5.0. Inopressa (28.10.2005). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2011.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Саддам_Хусейн&oldid=3202442» бетінен алынған