Сахыпкерей Жармаұлы Арғыншиев

Сахыпкерей Жармаұлы Арғыншиев (1887, Орал облысы, Орал уезі, Қароба болысы (қазіргі Теректі ауданы), 3-а. 15.2.1938) - мемлекет қайраткері, Батыс Қазақстандағы революциялық қозғалысқа белсене қатысушы. Әкесі кедей шаруа болған. Тегі төлеңгіт. Арғынша әулеті — Қароба атырабындағы белгілі әулеттердің бірі. Немере ағасы Жайтілеу Арғыншиев Ақпан төңкерісіне дейін Қароба болысының управителі болған, Б.Қаратаевпен бірге Қазақ конституңиялық-демократиялық партиясын құруға атсалысқан, «Фикер» газетінің (Орал) авторы. Немере ағасы Ермұхамед Арғыншиев 1917 ж. наурызда Жайық сырты бөлігі азаматтық комитетінің, сол жылғы сөуірде Орал облысы қазақ комитетінің құрамына кірді. Арғыншиев Қароба болыстық орыс-қазақ мектебін жөне Орал қолөнер мектебін бітірді (1904). 1904 ж. Орал облысы денсаулық сақтау бөлімінің стипендиясымен Воронеж ер балалар фельдшерлік мектебіне түсті. Оқып жүргенде лаңкестік (террорлық) бағыттағы соңиалист-революционерлердің Иванов басқаратын «Лига красного шнура» атты жауынгерлік тобының құрамына кірді. Воронеж губернаторы Бибиковке қастандық жасау әрекетіне қатысты. Астыртын ұйым әшкереленген соң фельдшерлік мектептегі серіктері Алексей Кутелев, Аверкий Адодин жөне Ливенцовпен бірге ауылға келіп жасырынды. Інісінің идеяларына, іс-әрекетіне наразы болған немере ағасы, Қароба болысы Ермұхамед Арғыншиевтің уезд бастығының көмекшісі Каймашниковке көрсетуімен 1907 ж. жазда А.Кутелев екеуі тұтқындалды. Ел ағаларының «басбұзарлық ойдан» бас тарту жөніндегі ағасы Ахмедгерей арқылы жеткізген ұсынысын қабылдамады. Қазан округтік әскери-дала сотының үкімімен кәмелетке толмауына байланысты екі жылы кемігіліп, 6 жыл каторга жұмысына кесілді. Иркутск қаласында каторга мерзімін өтеген соң Иркутск губерниясы Верхоленск уезіне қарасты Косостенск болысының Қосая степь елді мекеніне мәңгіге жер аударылды. Елге 1917 ж. Ақпан революциясынан соң оралды. Иркутскіде жүріп үйленген ұлты бурят зайыбын ала келді («Зингер» фирмасының Туруханск өлкесіндегі өкілінің қызы, қазақша аты Мағрифа). Жайық өңіріндегі рев. қозғалысқа бірден араласқан Арғыншиев эсерлер мен меньшевиктер блогы бірлесіп құрған Орал облысы Уақытша комитеті құрамында жұмыс істеді. 1917 ж. жазда Орал уездік жер комитеті төрағасының орынбасары болып сайланды. 1918 ж наурьвдың басында Ы.Қаратаев пен Ә.Әйтиевтің ықпалымен большевиктер жағына шықты. Сол жылғы 6 наурызда өткен облыстық солдат, жұмысшы, шаруа жөне қазақ депутаттары кеңесінің құрылтай съезіне қатысып, облыстық Совдеп атқару комитетінің мүшесі болып сайланды. Казак Войско үкіметі төңкеріс жасаған 29 наурызға қараған түні Қаратаевпен бірге шанадағы киіздің астына тығылып қашын құтылды. Жымпиты түбіндегі Олеңті болыстық земство управасының хатшысы, жақын ағасы Хакім Бекебасовты, Батыс Алашорда үкіметі жанындағы дін істері жөніндегі комиссия хатшысы, немере інісі Сұлтан Жайтілеуовті паналады. Осында 1918 ж. аяқ шенінде Мұстафа Шоқайды іздеп келген Мария Шоқай-Горинамен кездесті, оған жөн сілтеп, көлік табуына көмектесті. Федоровка селосында жасырынған Ә.Әйтиев, М.Ипмағамбетовке жазалаушы отрядтар шыққанын хабарлап отырды, кейін олардың Темір уезіне өтуіне жәрдемдесті. 1919 ж. басында Орал қаласы казактардың қоршауынан босап, жеңіс Қызыл армия жағына ойысқанда Қароба атырабында халық жасағын құрып, жеті ауылда шегініп келе жатқан казак-орыс әскерлерін қарусыздандыру ісін ұйымдастырцы. 1919 ж. ақпан айында Оралға келді. Орал ревкомының ұлт істері бөлімі меңгерушісінің орынбасары, кейінірек ұлт істері коллегиясы ұйымдастыру-үгіт бөлімінің меңгерушісі болды. Сол жылғы ақпанда 2-Қароба болысы Құмақсай кентіндегі Батыс Алашордаға іш тартатын адамдарды тұтқындау, мал-мұлкін тәркілеу жөніндегі Ұлт істері бөлімінің меңгерушісі Б.Қаратаевтың тапсырмасын орындады. Қаратаев, Әйтиев, Ипмағамбетовтармен бірге қазақ халқын кеңес өкіметі жағына шығуға шақырған үндеу хат таратты. 1919 ж. жазда Орал ревкомының агентура-барлау бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды. Орал қаласы қорғанысына қатысты. 1919 ж. 13 шілдеде Орал ревкомының шешімімен құрылған Жайық сырты Кеңестерін ұйымдастыру бюросының мүшесі. Бюро құрамында Жайық сырты бөлігінде кеңес өкіметі органдарын ұйымдастыру, ақ гвардия отрядтарын жою ісімен айналысты. Орал облысы ревкомының 1919 ж. 11 қыркүйектегі қаулысымен Қазесреволюциясы комның Орал облысы қазақ бөлігі мен Бөкей ордасын басқаратын Орал бөлімшесінің мүшесі болын тағайындалцы. Сол жылғы қазан айында Орал Қазәсревкомының шешімімен Бөкей ордасына жіберіліп, ондағы кеңес құрылысын тексерді. 1920 ж. басында Қазәсревком мүшесі болып тағайындалды. Сол жылғы 12 сәуірдегі Қазақ өлкесінің РК(б)П облыстық бюросының құрылтай мәжілісінде бюро мүшелігіне сайланды. Маусым айының басында Орынбор-Торғай губерниясы ревкомының құрамына РК(б)П облысы бюросы атынан кірді. 1920 ж. 8 шілдеде РК(б)П облыстық бюро шешімімен Қазәсреволюциясы ком торағасы Пестковскийдің орынбасары болын тағайындалды. Пестковскийдің Мәскеуге қызметке ауысуымен Қазәсреволюциясы ком төрағасы міндетін атқарды, яғни Арғыншиев Қазақстан республикасы тарихында қазақтан қойылған алғашқы үкімет басшысы. 1 бүкілқазақ кеңестері құрылтай съезі қарсаңында Ә.Жангелдин, С.Меңдешев, Ә.Бөкейханов, Ә.Ермеков т.б. қазақ делегаттарының басын қосып, коммунистер мен партияда жоқтар фракциясының съездегі позициясын талқылады, қазақтың ұлттық, тұрмыстық, шаруашылык ерекшеліктері съез шешімдерінде ескерілуі үшін бірлесіп дауыс беру жөнінде келісім жасалды. Айтылмыш съезде Арғыншиев алғаш рет Қазақ үкіметі атынан есепті баяндама жасады, ҚАКСР ОАК мүшелігіне сайланды. 1920 ж. 8 қыркүйектен бастап ҚАКСР халық шаруашылығы комиссариаты денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі, қазан айынан әлеуметтік қамтамасыз ету халық комиссары. 1937 ж. 14 тамызда соңғы қызметте жүргенде тұтқындалып, КСРО Жоғарғы соты әскери коллегиясы «үштігінің» қаулысымен 1938 ж. 15 ақпанда Ақтөбеде атылды. Мәйіті Ақтөбе қаласынан 25 км. қашықтықтағы Түйетөбе деген жерде. Екінші зайыбы татар қызы Бибігайша. Алғашқы зайыбынан Қазбек есімді ұл қалды.

Пайдаланған әдебиттер

<references>