Юнлэ
| Юнлэ 朱棣 | |
 Чжу Ди | |
| 17 шілде 1402 — 12 тамыз 1424 | |
|---|---|
| Ізашары | Чжу Юньвэнь |
| Ізбасары | Чжу Гаочи |
| Өмірбаяны | |
| Дүниеге келуі | 2 мамыр 1360 |
| Қайтыс болуы | 12 тамыз 1424 (64 жас) |
| Династия | Мин |
| Әкесі | Чжу Юаньчжан |
| Балалары | 10 ұл және 7 қыз |
өңдеу  |
|
Юнлэ (Чжу Ди) (2 мамыр 1360 - 12 тамыз 1427) - әулетті қалаушы екінші император. Чжу Ди-Чжу Юань Чжан атты қытай императорының екінші баласы, «Хунъу» ұранымен басқарған.
Жас шағы мен билікке келуі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ол жақсы білім меңгерген, Янь-вана титулын алған (оның үлес жері ежелгі Янь патшалығының орнында орналасқан). Ол Пекин қаласында тұрған және өз қайын атасы Сюй Да қолбасшымен моңғалдарға қарсы жорықтарды басқарған. Чжу Ди моңғалдарға қарсы жорықтарда, Пекин қаласының жағдайын жақсартуда үлкен жетістіктерге қол жеткізген. Оны әкесі Чжу Юаньчжан жоғары бағалаған. Сол уақыттарда тақта Чжу Цзинь императордың баласы отырған, бірақ 1392 жылы ерте қаза тапқан.
Император Чжу Юаньчжан 1398 жылдың 24 маусымында қайтыс болған, билікті оның немересі Юаньвэнь алған. Жаңа император өз бауырларына қастықпен қараған. Ол Юнлэ қолбасшыны биліктен аластату үшін басқа қолбасшыларды дайындай бастаған.
Чжу Ди сол уақытта көтеріліске дайындалған. Ол қолбасшылардың ішінде беделді болған, әскери шеберлікті жақсы меңгерген және Сунь-цзы классикалық аңсарын оқыған. Оны жергілікті тұрғындар жақтаған, өз жағына моңғол әскерін де қаратқан. Чжу Ди қолбасшыға қарсы әскери өнердің шебері Цзинлун шыққан, бірақ жеңіліс тапқан. 1402 жылдың 15 қаңтарында Чжу Ди Нанкин жеріне қарсы жорықты бастауға шешім қабылдаған. Ли Цзинлун қорқыныштан қалалық қақпаны ашқан, сондықтан дүрбелең басталған. Императордың сарайы өртке оранған, Юньвэнь өз жұбайымен бірге сол жерде қайтыс болуы мүмкін.
Чжу Ди император титулын алып, 1402 жылы Юньвэнь жақтастарын биліктен шектеген, бұрынғы императордың атын тарихтан өшіріп, «Цзяньвэнь» билік уақытын «Хуанъу» дәуірінің жалғасымен ауыстырған. Ол өзінің заңсыз іс-әрекетін білдіртпеу үшін Фан Сяожу деген тарихшының басын шапқан. Фан Сяожу өз қанымен «узурпатор» деген мағына беретін иероглиф жазып кеткен, осы арқылы императордың заңсыз билігін тарих беттері арқылы болашаққа әшкерелеген.
Ішкі саясаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Билікке заңсыз әрі қатал жолмен келгеніне қарамастан, Юнлэ билігінің уақыты тарихта салтанатты мерзім ретінде қалған. Император халықты қалыпты жағдайда ұстауға тырысқан, сонымен қатар буддалық рәсімдер мен мейрамдардың маңызын арттырған. Ол биліктің рационалдық жүйесін енгізген.
Чжу Ди ғылым мен білімге көп көңіл аударған. Император Юнлэ үлкен энциклопедия жазуға бұйырған, бұл энциклопедия тарихта «Юнлэ энциклопедиясы» деп қалған, 600 жыл бойы әлемдегі ең үлкен энциклопедия болып саналған, бірақ кейін бұл рекордтты Ағылшын Уикипедиясы жаңартты. Ішінде жарты миллион бет болған, осы уақытқа дейін 4%-ы ғана сақталған.
Император экономиканы арттыруға белсене кіріскен. Ақсүйектермен біріге отырып, Юнлэ жемқорлықпен, жасырын топтармен, қарақшылармен және Юньвэн жақтастарымен қатал күресе бастаған. Император азық-түлік өнімдерін көбейту үшін шаралар қабылдаған. Янцы жерін өңдеген, Ұлы Қытай қорғанын жаңартқан. Қайта құрылған Ұлы каналдың ашылуы Янцы жерімен солтүстік жерлер арасындағы кең каботажды кеме қатынасының тоқтауына әкеп соқтырған.
Чжу Ди Пекин қаласын Қытайдың астанасы ретінде жариялаған, дәл осы жерде «Жабық каланың» құрылысы басталған және аяқталған. Пекин 500 жылдай Қытайдың астанасы болды.
Чжу Ди билігінің кезінде конфуцийшілдік және ғылым дамыған. Ол Су Цзин деген мемлекет хатшысына барлық кітаптар мен тақырыптар бойынша қысқa аңдатпалар жасауға бұйырған, 17 айдан кейін бірінші томы жарық көрген, ал 1557 жылы «Юнлэ билігі кезіндегі энциклопедия» деген келесі том пайда болған. Осы жерде адамзаттың Қытайға белгілі барлық жетістіктері жазылған. Бұл еңбек 11 томға жіктелген 3000 жазбадан тұрған.
Чжу Ди жаңалықтарға толерантты түрде қараған Конфуцийшілдікті даосизмді және буддизмді қолдаған қытайлық дәстүрлерді жаңдандыруға, моңғолдардың мәдениетке әсерін тоқтатуға тырысқан.
Сыртқы саясаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Юнлэ дәуірі кезіндегі дипломатиялық және әскери-дипломатиялық экспедициялар:
Көк- Ишиха
Қара- Чжэн Хэ
Жасыл- Чэнь Чэн
Императордың көршілес елдерге деген әскери және дипломатиялық саясаты - «Орталық мемлекет», яғни Қытайдың Мин империясы әлемнің төрт бұрышында деген сөз.
Чжу Ди императордың әрекеттері «Ішкі Қытай» шекарасынан тыс жерлерде Мин империясының билігін күшейтуге негізделген. Ол өзін толық император ретінде мойындату үшін жиі өз әтектерімен Мин империясынан алыс-жақын жерлерге сапар шеккен.
Тарих бойынша осы іс әрекеттердің барлығын Чжу Ди император Мин империясының әлемдік қолдауын алу үшін жасаған. Оның ішкі саясаты жан-жақты болған.Солтүстікке қарсы Чжу Ди моңғолдарды жою үшін 5 жорық жасаған және «бейбіт» моңғолдармен миналық сауда жүргізген. 1406 жылы Дайнгу мемлекетіне жорық басталған.
Императордың заңсыз жолмен билікке келгені маңызды болған. Осыған байланысты халық арасында бұрынғы император тірі деген қаңқу сөздер жүре бастаған. Чжэн Хэ деген зерттеуші Юнлэ императордың ағасын іздеуге белсене қатысқан. Осы мәселе Чжу Ди императордың әлсіз жағы болып есептелген.
Қазасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1424 жылдың 1 сәуірінде Чжу Ди Гоби шөлінде моңғолдарға қарсы соңғы жорығын бастаған. Жорық барысында сәтсіздіктер көп болған. Император депрессияға ұшыраған, бірнеше рет инсульт алған. 1424 жылдың 8 тамызында жан тапсырған, Чжу Ди Чаклин табытында жерленген.[1][2][3][4]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Dreyer, Edward L. (2007), «Zheng He: China and the oceans in the early Ming dynasty, 1405-1433», The library of world biography, Pearson Longman, ISBN 0321084438
- ↑ Levathes, Louise (1994), «When China Ruled the Seas: The Treasure Fleet of the Dragon Throne, 1405–1433», Oxford University Press, ISBN 0-19-511207-5
- ↑ Tsai, Shih-Shan Henry (2002), «Perpetual Happiness: The Ming Emperor Yongle», University of Washington Press, ISBN ISBN 0-295-98124-5
- ↑ Langlois, John D., Jr. (1988), "Chapter 3: The Hung-wu reign", in Mote, Frederick W. & Twitchett, Denis, «The Cambridge history of China: The Ming dynasty, 1368-1644, Part 1», Volume 7 of The Cambridge History of China, Cambridge University Press, сс. 107-181, ISBN 0521243327