III Джеймс (Шотландия королі)
| Яков III шотл. Seumas III Alba ағылш. James III of Scotland | |||
| |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 3 тамыз 1460 — 11 маусым 1488 | |||
| Тәж кигізу жорасы | 10 тамыз 1460 | ||
| Регент | Мария Гелдерндік (1460-63) Джеймс Кеннеди (1463-66) Роберт Бойд (1466-69) | ||
| Ізашары | Яков II Шотландық | ||
| Ізбасары | Яков IV Шотландық | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | Католицизм | ||
| Дүниеге келуі | 10 шілде 1451 Стерлинг қамалы немесе Сент-Эндрюс сарайы | ||
| Қайтыс болуы | 11 маусым 1488 (36 жас) Стерлинг, Шотландия | ||
| Династия | Стюарттар | ||
| Әкесі | Яков II | ||
| Анасы | Мария Гелдерндік | ||
| Жұбайы | Маргарита Даттық | ||
| Балалары | Яков IV Джеймс Стюарт, Росса герцогы Джон Стюарт, Мар графы | ||
| Марапаттары | Алтын раушан | ||
өңдеу  |
|||
Яков III (шотл. Seumas III, ағылш. James III; 10 шілде 1451—11 маусым 1488) — Стюарттар әулетінен шыққан Шотландия королі (1460—1488), Яков II-нің ұлы.
Жас кезі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Яков III Шотландия королі Яков II мен Мария Гелдерннің ұлы. 1460 жылы 3 тамызда әкесі күтпеген жерден қайтыс болғаннан кейін, Яков III кішкентай болғандықтан елдің парламенті регенттік кеңесті басқаруға епископ Джеймс Кеннедиді тағайындады. Алайда корольдің анасы, Мария патшайым, кең жер иелігіне сеніп, саясатта басым рөлге үміткер болды. Нәтижесінде елде - регенттік кеңестің «кәрі лордтар» және патшайымның «жас лордтар» деген екі билік орталықтары құрылды.
Епископ Кеннеди мен Гелдерндік Мария арасындағы қақтығыс, әсіресе, сол кезде Алқызыл мен Ақ раушан соғысы жүріп жатқан Англиядағы оқиғаларға байланысты олардың саясатында айқын байқалды. 1461 жылы Ланкастердің жетекшілері Шотландияға қашып келді: Маргарита Анжуйлік, король Генрих VI және Сомерсет герцогы. Шотландықтардың қолдауы үшін олар Шотландияға Берикті - тәуелсіздік үшін соғыстарынан кейін ағылшындар ұстап отырған соңғы бекіністі берді. Алайда, шотланд және ланкастер әскерлерінің бірлескен іс-әрекеттері (1461 жылы Карлайлды қоршау, 1463 жылы Норхэмді қоршау) нәтиже бермеді, ал 1463 жылдың соңында Ланкастерлер Шотландиядан кетіп қалды.
Мария қайтыс болғаннан кейін елдегі барлық билік епископ Кеннедидің қолында шоғырланды. Көреген және нәтижелі саясаткер 1564 жылы Англиямен бірге 15 жыл бойы бейбіт келісімшартқа қол жеткізе алды және 1462 жылы Англиямен Шотландияны бөлу туралы одақ құрған ол патшалық билікті елдің батыс бөлігіндегі кельттік сепаратистерінің көшбасшысы Аралдар лордын бағындырды.
Оркней мен Шетланд аралдарының қосылуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
25 мамырда 1465 жылы епископ Кеннедидің қайтыс болуы елді беделді көшбасшыдан айырды. Бұнымен елдегі билікті басып алып, жас патшаны бақылауында ұстаған, Бойд лорды, Роберт пайдаланды. Бойдтың ұлы, Томас, Яков III-нің апайы Марияға үйленіп, 1-ші Арран графы атанды.
Алайда Бойдтар өздерін байытуымен қатар, сыртқы саясатта үлкен жетістікке қол жеткізді: 1468 жылдың 8 қыркүйегінде Даниямен шарт жасалды, оған сәйкес Король Яков III әйелдікке Дания королі Кристиан I-нің жалғыз қызын алды, ал жасау ретінде Дания 1266 жылғы Перт келісіміне сәйкес Гебрид үшін төлемдерден бас тартты және Оркней және Шетланд аралдарын Шотландияға берді. 1469 жылы 10 шілдеде Яков III мен Маргарита Даттың тойлары өтті. Көп ұзамай Оркней графы Уильям Синклер аралдардағы құқықтарынан бас тартты, осылайша Оркней мен Шетланд аралдары 1472 жылдың 20 ақпанында Шотландия королінің иелігіне өтті.
Патшаның некеге тұруы туралы келіссөздер аяқталуы Бойдтардың биліктен кетумен қатар болды: король Яков III он жеті жасқа толып, қамқорлықтан құтылуға асықты. Бойд лорды, Роберт пен Арран графы, Томас елден қашуға мәжбүр болды.
Ішкі саясат[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Экономикалық және әкімшілік шаралар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Яков III кезеңінде елдің қаржылық жағдайы тұрақты болды. Қазынаға кеденнен түсетін төлемдер төмендеді, бірақ ол бюджет кірісінің үштен екі бөлігін құрайтын корольдік доменнің кірістерімен өтелді. Бұл өсім жерді пайдалану тиімділігінің артуымен емес, патшаның жаңа жерлерді қосуының арқасында өсті (1472 жылы Оркней мен Шетланд аралдары, 1476 жылы Росс графтығы, 1487 жылы Марч пен Мар). Яков III билігінің ерекшелігі патшаның жерді жиі тәркілеу және оны жақындарының пайдасына қарай қайта бөлу болды. Осы кезеңде Шотландияда ақшаның жетіспеушілігі байқалды, бұл патшаны танымал емес шаралар қабылдауға мәжбүрледі: мыс тыйындарды айналымға енгізу.
Яков III кезінде парламент шақыру іс жүзінде жыл сайын болатын болды. Парламент елде тәртіп орнату, сот жүйесін оңтайландыру, ақша айналымын қалыпқа келтіру және сауданы ынталандыру деген мәселелерді өз қамқорлығына алды. Корольдің өзі өзгерістерді жүзеге асырылуындағы сәйкессіздіктермен ерекшеленді, бұл басқарудың тиімділігіне айтарлықтай әсер етті және шотландтық барондардың наразылығын тудырды.
Шіркеу саясаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Яков I-нің үлгісіне еліктей отырып, Яков III Папаның шотланд шіркеуінде лауазымдарды тағайындаудағы әсерін шектеу саясатын жалғастырды. Жауап ретінде, 1472 жылдың 13 тамызында, Папа Сикст IV Шотландияның шіркеу әкімшілігін толығымен қайта ұйымдастырды: Сент-Эндрюс епископы архиепископтық мәртебеге көтеріліп, барлық шотланд шіркеу мекемелері оған бағындырылды. Яков III-нің пікірін есепке алмай шіркеуді қайта құру, патшаның наразылығын тудырды. Бірінші шотланд архиепископты патшамен немесе елдің епископымен танылмай, оқшауланғаннан кейін, көп ұзамай ақыл-есінен айырылды. Рим папасы Яков III-нің Сент-Эндрюс архиепископын өзі тағайындау туралы өтінішін алғаннан кейін ғана Шотландиядағы шіркеуде бейбітшілік орнатылды. Яков III-нің Рим папасымен нәтижелі күресі патшаның шіркеу тағайындауларына қатысты беделін күшейте түсті.
Аралдар лордын бағындыру[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шотландияның таулы аймақтарындағы патшалық билікті енгізу саясатын жалғастыра отырып, Яков III 1475 жылы Аралдардың лорды және Росса графы, елдің кельтті бөлігінің көшбасшысы Джон Макдональдқа қарсы шабуылды бастады. Макдональдпен ағылшындармен келіссөздер туралы ақпаратқа сүйене отырып, Яков III оны мемлекеттік опасыздық жасады деп айыптады және мүлкін тәркілеумен қорқытты. Осы уақытта таулы кландар мен ұлы Ангуспен қиындықтарды бастан өткеріп жатқан Аралдар лорды, мойынсұнуға мәжбүр болды: ол 1476 жылы 15 шілдеде Росс пен Кинтайр графтығын Яков III-ге беріп, корольдің билігін мойындады. Аралдар лордының бағынуы азаматтық соғысына жол бермеді және корольдік билік үшін елдің кельттік аймақтарын уысында ұстауға жол ашты.
Барондармен қақтығыс[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1470 жылдардың аяғына таман патша мен оның бауырлары - Александр, Олбани герцогы мен Джон, Мара графы арасындағы қарсылық күшейді. Өзгеше талғамымен, музыкаға деген сүйіспеншілігімен және зергерлік бұйымдарды жинаумен, күдікті және дәйексіздігімен ерекшеленетін Яков III, бірте-бірте өзінің кіші інілеріне көбірек көңіл аудара бастаған шотланд барондардың ішінде ерекше көзге түсті. Замандастарының көзінше, мистицизмге бейім патша жақын туыстарының қолынан өледі деп болжанған. Бауыры Кларенс герцогының жазасын тарттырған Англия королі Эдуард IV-нің ісіне қарап, 1479 жылы Яков III бауырларын дуагерлікпен айыптады. Патшаның бұйрығымен Мара графы өлтірілді, ал Олбани герцогы Францияға қашып кетті. Алайда, Шотландия парламенті Олбанидің мемлекеттік опасыздығын мойындаудан және оның жерін тәркілеуден бас тартты, бұл барондардың патшаға ашық қарсыласуға дайын екенін көрсетті.
Сыртқы саясат[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Яков III билік еткен кезде сыртқы саяси жағдай әдетте жайлы болды: Шотландия Берикті алған соң Англия жеріне талаптары болмады, ал Алқызыл мен Ақ раушан соғысының салдары ағылшын короліне Шотландияға қарсы агрессиялық саясат жүргізуге мүмкіндік бермеді. Бұл екі британдық мемлекеттердің жақындасуына ықпал етті. 26 қазан 1474 жылы Шотландия королі ұлы, екі жасар ханзада Яков пен Англия королі Эдуард IV-ның қызы бес жасар Сесилияның неке құру туралы келісім жасалды.
Франциямен одақ әсер етіп тұрды, бірақ Францияда Людовика XI билігі кезінде қатынастар салқын күйде қалды. Тек 1484 жылы Карл VIII-ның таққа келгеннен кейін ғана франко-шотландық одақ туралы шарт қайта басталды.
Авантюризмге бейім король Яков III алыс әулеттік құқықтары бар аймақтарға әскери экспедициялар ұйымдастыруға тырысты: Бретань, Гельдерн, Сентонж. Тек парламенттің қарсыластарының арқасында бұл жобалар іске асырылмады.
Жауынгер шотландтық барондардың наразылығына қарамастан, патша Англиямен жақындасу саясатын жалғастырды. 1479 жылы тағы бір ағылшын-шотландтық неке келісімі жасалды: Яков III-нің қарындасы Маргарита Англия королі-нің туысы Риверс графы, Энтони Вудвиллге тұрмысқа шығу керек болған. Алайда, көп ұзамай Маргаританың жүкті екендігі анықталды. Бұл жанжалды Шотландиямен келіссөздерді бұзып, 1480 жылы ағылшын флотын шотландтық порттарды ойрандауға жіберген Эдуард IV пайдаланды. Яков III-ның жауабы тиімсіз болды. 1481 жылы Глостер герцогы бастаған ағылшын әскері Берикті қоршауға алды. Яков III әскерилендірілген жасақты жұмылдыруды жариялауға мәжбүр болды.
Лодерлік бүлік[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1482 жылы ақсүйек жасақтарын әскерге шақыруды патшаның ішкі саясатының тиімсіздігіне, барондарды әкімшілікке араласудан алшақтату, фавориттерінің озбырлықпен жоғарғы билік органдарын иемдену және ең бастысы, жер меншіктегі кепілдіктердің жоқтығына қанағаттанбаған шотланд магнаттары пайдаланып қалды. Ангус графының бастамасымен Лодерде жиналған шотландтық барондар патшаның фавориттерін ұстап, жазалады. Яков III-нің өзі көтерілісшілердің бірі - бауыры Атолл графының бақылауымен Эдинбург қамалына барды. Жасақ таратылды.
Лодерлік бұлікпен ағылшындар дереу пайдаланды: олардың әскері Эдинбургке келді. Ағылшын әскерімен бірге Шотландияның патшасын құлатуды жоспарлаған Олбани герцогы да оралды. Ол роялистермен келісіп, елдегі билікті басып алды: Лодерлік бүліктің басшылары конструктивті бағдарламаны ұсына алмады, көп ұзамай олар биліктен ығыстырылды. Атолл графы патшаны Олбани герцогына тапсырды. Сонымен қатар, 2482 жылдың 24 тамызында Берикті мәңгілікке Англияның құрамына енгізді.
Өз билігін нығайтуға тырысқан Олбани герцогы парламентті шақырды, бірақ парламент мүшелері патшаны қолдады. Біртіндеп, Яков III барондардың уысынан шығып, Олбаниге ағылшын патшасымен келіссөз жүргізуді деп айыптап, 1483 жылдың наурызында оны биліктен шеттетті. Олбани герцогы қайтадан елден қашуға мәжбүр болды.
Ханзада Яковтың көтерілісі мен патшаның өлімі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Лодерлік бүлік пен Олбани герцогының таққа талаптары, Яков III-ні көтеріліс басылғаннан кейін өз саясатын түбегейлі өзгертуге мәжбүрлемеді. Тек Аргайл графы бастаған роялистердің бір бөлігі ғана ел үкіметіне қатысуға рұқсат етілді. Англиямен одақ қайта жанданды: шотландтық жасақтар 1485 жылы Генрих Тюдорға ағылшын тағын басып алуда қолдау көрсетті. Шекарадағы барондар, бітімге қарамастан, ағылшындардың жерін тонауларын қоймады. Яков III барондарға қатал түрде қысым көрсетті, бірақ бұл қарсылықты күшейтті.
Бұл жолы наразылық тудырғандарды патшаның үлкен ұлы 15 жасар Ротсей герцогы, Яков бастады. Патша мен ханзада арасындағы қақтығыс кезінде Яков III-нің жағында солтүстік Шотландияның магнаты мен биік таулардағылардың көбісі болды, ал ханзаданы елдің оңтүстігіндегі барондар қолдады. 1488 жылы 11 маусымда Сочиберн түбіндегі шайқаста корольдік әскер ханзаданың әскерімен талқандалды. Ұрыстың басында шайқас алаңынан қашып кеткен Яков III атынан құлап, белгісіз бір рыцармен ұсталып, семсермен шаншылды.
Тұрақты аңыздар, XVI ғасырдың жазушыларының өте сенімді емес дәлелдеріне негізделген құжаттарда, Яков III шайқастан кейін, Бэннокбёрнге жақын Милтаунде өлтірілді делінеді. Бұл пікірді қолдайтын замандастардың ешқандай дәлелдері жоқ, бірақ кейінірек Вальтер Скоттың қайталанған аңызында, қылмыскер патшаға жақындау үшін діни қызметкер ретінде киінген делінеді.
Патшаның басқа қателіктері болса да, Яков 1482 және 1488 жылдардағы әскери жанжалдарға қатысқанын және құрлыққа әскерді қондыруға арналған утопиялық жобаларын ескере отырып, оның қорқақ емес екендігіне көз жеткізуге болады. Сірә, ол шайқас қызып тұрғанда қаза тапты. Яков III Камбускеннет аббаттығында әйелімен бірге жерленген.
Неке мен балалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- (1469) Маргарита Даттық, Дания королі, Кристиан I мен Доротея Бранденбургтің қызы. Олардың балалары:
Яков IV (1473—1513), Шотландия королі (1488 жылдан бастап);
Джеймс (1476—1504), Росс герцогы;
Джон (1479—1503), Мар графы.
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Donaldson, G. Scottish Kings, 1967
- Nicholson, R. Scotland: the Later Middle Ages, 1974