Мушәббиха

Мушәббиха, Мужәссима - орта ғасырларда шыққан ағымдар. Бұл екеуі, негізінен, бір сенім аясында әрекет етті. Мушәббихә «ұқсату, теңеу» деген ұғымды білдіреді. Яғни, Аллаһты жаратылған мақлұқатқа, әсіресе, адамға ұқсатушыларға берілген есім. Мужәссимә болса, «тән беру, пішіндеу, форма беру» дегенді білдіреді. Мужәссима Аллаһқа пішін беріп, формаға салушы ағым болып табылады. Мұсылмандар арасында Аллаһты мақлұқатқа ұқсату мен оған тәндік сипат берушілер аз да болса кездесіп жатты. Олар өздерінің бұл сенімдерін Құран аяты мен Пайғамбар (с.а.у.) хадисінде айтылған Аллаһтың сипаттарына сүйейді. Мысалы, Аллаһтың қолы олардың қолдарының үстінде, Аллаһтың тағы бар, Аллаһ бәрін естиді, көреді деген аяттар бар. Тіпті, хадистерде Аллаһтың қуанатыны, жүретіні, ашуланатыны айтылады. Міне, осындай аят пен хадисті тікелей мағынада қолданыл Аллаһты мақлұқаттардағы ерекшелік пен тәндік қасиеттерге балап түсіндірді. Мушәббиха мен Мужәссима тобындағы адамдар Аллаһты екі тұрғыдан ұқсату мен теңеуге жүгінген.

• 1. Аллаһтың затын (болмысын) мақлұқаттың болмысына теңеу;
• 2. Аллаһтың сипаттарын мақлұқаттың сипаттарына ұқсату.

Әуелі Аллаһтың затын (болмысын) мақлұқаттың болмысына теңеу мәселесі ғұлат шииттерінен бастау алады. Ғұлат - шектен шығып кетуші шииттер хазіреті Әлиді Құдай деп табынбақ болады. Сонда хазіреті Әли олардың мұндай сорақы ісі үшін бірнешеуін отқа жатып жазалаған. Олардың біреуі хазіреті Әлидің бұл ісіне қарап «Енді сенің Құдай екеніңді білдік. Өйткені, Құдайдан басқа ешкім отпен жазаламайды», - дейді. Бұл сөзді естіген хазіреті Әли өзгелерін өртеуден бас тартып, тек жер аудартумен шектел еді. Осыдан бастап олар Аллаһты түрлі теңеумен түсіндірген. Аллаһ нұр, адам секілді мүшелері бар, адамға ұқсайды. Оның шегі мен соны бар, Аллаһ ұзын, үлкен түсті, шашы қара, Аллаһ қанша ауыр болғанымен, оның тағын көтеріп жүретіндер де бар деген теңеулермен сипаттады. Бұл аздай, кейбір шектен шығып кетуші мұсылмандар Аллаһ менің тәніме кірді, мен Аллаһпын деп те шықты. Аллаһтың сипаттарын мақлұқаттардың сипаттарына ұқсататындардың түсінігі бойынша, Аллаһтың қалауы пенденің қалауы секілді және Аллаһтың сөзі пенделік сөзі секілді әріп пен дыбыстан тұрады. Аллаһтың субути сипаттары (тұрақты сипаттары) әу бастан болмаған, яғни кейіннен болған деуде. Бұл ағым, негізінен, Сәбәия, Баяния, Муғирия, Мансурия, Хаттабия, Хишамия, Юнисия, Мушәббихә, Ибрахимия және Керрамия атты ұсақ діни топ мүшелері жағынан бастау алып, бұлар жалпы Мушәббихә, Мужәссима деп аталған. Адасушы Мушәббиха және Мушәббиха ағымы мұсылмандар тарапынан айтарлықтай қолдау таппай, керісінше, халифалар жағынан қыспаққа алынумен тарихтан жойылып кетті. Себебі, әһлі сунна бойынша, Аллаһ жаратылғандарға ұқсамайды. «Ләйсә кәмислиһи шайун» аяты бұған дәлел. «Еш нәрсе ол сияқты емес» («Шура», ІІ-аят). «Әрі оның ешқандай теңдей жоқ» («Ықылас», 4-аят). Аллаһты мақлұқатқа ұқсату барып тұрған адасушылық.