Павлодар облысы ХХ ғасырда

Павлодар облысы XX ғасырда.

1901 жылы қазіргі Павлодар облысының аумағын мекендеген 162,5 мың адамның 90,2%-ын басым көпшілігі көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын қазақтар құрады. Славян тілді жұрт негізінен егін шаруашылығымен айналысты (6,5%). Қалалықтар – 3,7%. Дворяндар – 109, тоғышарлар 4,5 мың шамасында адам.

1901 жылы көлдерден 77 мың тоннадан астам тұз өндірілді. Тұз кәсіпшілігінде көбіне кедей қазақтар жұмыс істеді. Жылына 65-тен 308 ц-ге дейін балық ауланды. Шаруашылық жүргізуге 500-ден артық қожайын (орыстар мен көпшілігі қазақтар) тасымалдау кәсібі көмектесті.

Ертістің бойымен 132 кеме жүзетін, олардың бір бөлігі қыста Павлодар затонында тұрып, сонда жөнделетін. Кеме жөндеу шеберханаларында 10 тұрақты және 60-қа дейін маусымдық жұмысшылар жұмыс істеді.

Ертіс өзенінде Павлодардың оңтайлы орналасуы сауданың дамуына ықпал етті.

XX ғасырдың басында уезде қоныстандыру қозғалысы күшейіп, қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы қиындай түсті. Көпшілігі шаруашылықтың аралас түріне – мал шаруашылығы мен жер шаруашылығына көшуге мәжбүр болды.

Рухани өмір де экономикалық өмірге сай еді. құдайға құлшылық ету басты орында тұратын. Әрбір елді мекенде дерлік шіркеулер, мінәжат үйлері, мешіттер болды. Мешіттер жанында медіреселер жұмыс істеді, молдалар ауылдарда мектеп ашты. Ғасырлар тоғысында зиялы мәдениеттің ықпалы елеулі көріне бастады. 29 оқу орнының 18 казактарға, тек 6-уы ауылдық жердегі қазақтарға арналған (оқу орыс тілінде жүргізілді).

Ғасырдың жиырмасыншы жылдарының басында ауылдарда, қоныстанушылар поселкелерінде (Михайловка, Федоровка, Ертіс, Галкино және т.б.) жаңа мектептер, интернаты бар орыс-қырғыз училишесі ашылды. Мәдени-ағарту мекемелерінің қатарында қоғамдық кітапхана (1892 ж. ашылған), оқу залы бар халық үйі болвп, онда кинофильмдер көрсетілді, дәрістер оқылды, тестр қойылымдары қойылды. Павлодарда «Заря» мен «Фурор» кинотеатрлары ашылды. Маусымдық цирк кеңінен танымал болды. 1906 жылдан баспахана жұмыс істейді. Сыртқы әлеммен уезді телеграф, кеме қатынасы байланыстырып тұрады.

Материалдық қиыншылықтардың өсуі, әлеуметтік қайшылық, оларды шешуге папша үкіметінің қулықсыздығы мен қабілетсіздігі, үкіметке қарсы оппозициялық күштердің ықпалы әлеуметтік наразылық қозғалыстарына (1903 ж. Екібастұз шахталарындағы, 1905 ж. желтоқсанда затон жұмысшыларының ереуілдері, Х. Тосчанов, А. Чадарбаев, А. Қақобаев бастаған 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына 4 мыңдай адамның қатысуы, қымбатшылықтың өсуіне, көпестердің, әкімшіліктің саудагершілік айла-шарғыларына қарсы наразылық – 1917 ж. Павлодардағы «бабий бунт» және т.б.), саяси күрестің белсендірілуіне (социал-демократтардан бастап монархистерге дейінгі түрлі саяси бағдардағы үйірмелердің пайда болуы), 1906 жылдың сәуірі, 1908 жылы прокламациялардың пайда болуына, 1971 ж. тамызда кадеттік, кейін эсерлік бағыттағы – «Свободная степь» газетінің шығуына, ұлттық сананың туып, дамуына, ұлт дамуы бағдарламасын жасауға, 1905 ж. О. Мұсафыров, Т. Нұркенов және басқалардың Қарқаралы петициясын дайындауға қатысуға соқтырды.

Самодержавиенің құлауы ешқандай наразылық акциясын тудырмады. Уақытша үкімет Павлодар мен уездің басшылығына комиссар Кайдаловты қойды. Сайлау негізінде уақытша атқару комитеттері жасақталып, оған жұмысшылардың, қызметшілердің, басқарушы қызметкерлердің өкілдері, тіпті патша шенеуніктері енді. Қуылған полицияның орнына милиция құрылды.

Уақытша үкімет органдарымен қосарлана белсенді саяси қызметке араласқан көпшілік Советтер (8 наурыздан кешіктірілмей Павлодарда 26 наурызда Екібастұзда жұмысшылар мен солдат депутаттары советі, уезд шаруалар мен казак депутаттарының 6-11 мамырда 1-съезі, 10-11 тамызда – 2-съезі өтті), уездік «Алаш» комитетін құрды. Жұмысшылар, солдаттар депутаттары Советі Уақытша үкіметтің саясатын қабылдамады, бірақ большевиктердің бағдарламасын қолдап, қабылдады. Съезд төрағасы П. Косогор мен атқару комитетінің төрағасы В. Шишканың бастаған шаруа, казак депутаттары съездері Уақытша үкіметті қолдап, эсерлік бағдарды қабылдады. «Алаш» партиясының мүшелері Уақытша үкіметтің кадеттік ядросынан бөлініп, ұлттық автономияға жетісу үшін барлық қазақтарды бірігуге үндеді.

Уақытша үкімет құлаған соң 19.1.1918 жылы жергілікті гарнизонның қолдауымен, құрылған Қызыл гвардияға сүйене отырып, С.К. теплов пен П.М. Ширяев бастаған Совет уезд билігін бейбіт жолмен өз қолына алды.

Уақытша үкіметтің комиссары биліктен шектетіліп, қала басшысы тұтқындалды, қалалық Дума, уездік земство жиналысы таратылды. Екібастұздағы көмір орындары, бу диірмендері мемлекет меншігіне көшті. Казак басшыларының, байлардың, кулактардың артық жерлері алынды. Көпестердің сәулетті үйлері мемлекет меншігіне алынып, көпестерге көп мыңдық контрибуция салды. Уезд атқару комитетінің азық-түлік бөлімі астық алу, саудагерлікпен күрес жөніндегі шаралар қабылдады. Кедейлерге, ауыл мұғалімдеріне, жұмысшы ұжымдарына көмек көрсетілді.

Өмірдің жаңа жолға түсуі жаңа шиеленістер тудырды. Совет үкіметі қабылдамаған, қазақ автономиясын жариялаған «Алаш орда» үкіметі жасақталды. Оның жағына Ертістің Павлодар өңірінің тумалары Ж. Аймауытов, С. Торайғыров (Алашорда елұраны мен маршы мәтінінің авторлары), А. Барлыбаев, К. Бердалин (уездік Алаш комитетінің төрағасы), М. Боштаев, А. Сейітов, И. Жанкарин, Ә. Сәтбаев және басқалары шықты. Жұмысшылар, солдаттар, қырғыздар, татарлар, шаруалар депутаттары Советімен бір мезгілде құрылып, казак қоныстарын басқаруды өзіне алған казак депутаттары Советі (төрағасы В. Полюдов) жаңа өкіметке өзінің байтараптылығын мәлімдейді. Алайда 4.5 айдан кейін 1918 жылғы маусымның 1-нен 2-сіне қараған түнде қарулы төңкеріс жасап, Совет мүшелерін (В. Кузнецов, С. Теплов) тұтқындап, сотсыз өлтіреді. Советтер талқыланданғаннан кейін 1918 жылғы қарашаға дейін уезде Уақытша Сібір үкіметінің және комиссар есаул П.И. Виноградский, қала коменданты Осицимский, уездік милиция бастығы П. Барсов, одан соң Павлодар уезінің басқарушысы С.С. Зефиров өкілдік еткен Колчак үкіметінің билігі орындалды. Қалалық дума, земство, жер қатынастары, салықты толық төлемегендерді қатаң жазалау, әскерге шақыру қалпына келтірілді. Советтер алған мүлік түгелдей қайтарылды.колчактың әкімгерлердің жөнсіздігі ашық байқалатын. Алашорда ақ гвардияшылардың режимімен қатынасты тоқтатып, совет билігін тану қозғалысы кеңейе бастайды. Семей мен Өскемен түрмелерінде 100-ден аса павлодарлықтар өлтірілді. Павлодарда колчактың режимі құлар алдында (29.11.1919) түрмеде атырған Совет мүшелері камерада шабылды. Атаман Анненков жазалау жорығы кезінде Павлодар мен Славгород уездерінде 1667 адамды мерт еткен.

Совет өкіметінің қалпына келтірілуі мемлекеттік билік органдарының басып даншу функцияларының күшеюімен ұласты. Советтерді сайлағанға дейін Павлодарды азат еткен полктің комиссары Г.А. Жигарев бастаған төтенше орган-ревком басшылыққа қойылды. Орынбасары Казаринов, хатшысы Росляков болды. И. Дубовицкий уездік милицияның бастығы болып тағайындалды.

1920 жылдың шілдесіне дейін жұмыс істеген ревком болыстық ревкомдарды сайлауды, олардың жұмысына басшылықты, Совет өкіметінің жауларымен күрес жөніндегі төтенше шараларды, бұзақылықты тоқтатуды, індеттің алдын алуды, азық-түлікпен қамтуды, азық-түлік салғыртын қамтамасыз етті. 1920 жылы шілдеде мөлшері ұлғайған азық-түлік салғырты шаруалар арасында қолдау таптады, жөнсіз қылықтарға жол берілді, соны Совет өкіметінің қарсыластары пайдаланды. Есаул Шишкин 16 мыңдай қарулы жақтасын жинап, Павлодарға қауіп төндірді. Тек ерекше мәндегі бөлімдерді көтеріп, 1920 жылғы шілденің аяғында екі күндік ұрыстан соң Шишкин отряды жеңіліп, ыдырады. Өзі шағын отрядпен Қытай асып кетті. Алайда 1922 жылдың көктеміне дейін полковник Цветковтың, Уваровтың, Л. Найданың, К. Зайченконың, поручик Дорофеевтің және басқалардың отрядтары Совет өкіметіне қарсы күресті.

Өндірістік салада кооперативтік формаларға көшу басталды: коммуналар, кеңшарлар («Червона Украина», «Новый свет», «Новый мир», «Коммунар» және т.б.) құрылды. 1920-жылдардың ортасында кооперациямен шаруа қожалықтарының 30%-дан астамы қамтылды.

3.3.1921 жылы уезде РКП/б/ уездік комиссияның хатшысы Фрелихтің төрағалығымен сауатсыздықты жою жөніндегі төтенше комиссия құрылды. «Сауатсыздық жойылсын!» қоғамы құрылады, сауаттылар мектепке, ликбездерге жұмысқа жұмылдырылады, қала деревняны «мәдени» қамқорлыққа алды. 1920-23 жылдары 23741 адам сауатын ашты. 1925 жылы 8 мыңдай адам ликбезден өтті, оның 65,7%-ы – қазақтар. Қалада – Шаруа мен малшының үйі, анықтама, ликбез, сонда, дәрістер, әңгімелер өткізілді.

1925 жылы уезде 101 орыс және 106 қазақ мектебі жұмыс істеді. 1917 жылмен салыстырғанда оқушылар саны 2,5 есе өсті. Қазақ мектептерінде сабақ ана тілінде жүргізілді, көшпенділердің балалары үшін интернаты бар мектеп-коммуналар ашылды (1-шісі 1925-26 оқу жылында Павлодарда ашылды).

1926 жылдан ауыл шаруашылығын ұжымдастыру қолға алынады. 1920-жылдардың басында тарап кеткен коммуналар мен кеңшарлардың орнына 1927 жылдың аяғында өндірісті қоғамдастыруы түрлі дәрежедегі 34 ұжымдық шаруашылық құрылды. 1928 жылдың күзінде ұжымшарлардың саны 177-ке жетті. Орта есеппен алғанда әрқайсысына 664 сомның ауыл шаруашылығы техникасы, соның ішінде 13,5 ұжымшарға 1 трактордан келді. Мұндай жарақтандыруда ұжымдық шаруашылықтың жеке жеке шаруадан артықшылығы болмады. Ұжымдық шаруашылықтардың өміршеңдігін қамтамасыз ету үшін 1928 жылдан байлардың, казактардың мүлкін тәркілеу басталды. Ұжымшарларға кірудің еркіндік пен мүдделілік ұстанымы мәжбүрлеумен алмастырылды. Тек 1928 жылдың қазанынан 1930 жылдың мамырына дейін ұжымшарларда шаруашылықтар саны 15,2 есе өсті.

Күштеп ұжымдастыру, қазақтарды отырықшылыққа көшіру 1930-жылдардың басындағы бұрын болмаған ашаршылықтың шығуына себептердің бірі болды. Бірнеше жыл қатарынан егін шықпауы, 1931 жылғы құрғақшылық қосылды.

Соның салдарынан 1931 жылдың күзінен аштық басталып, 1931-32 жылдардың қысында ерекше күшейді, жаппай ауру шықты. 1932 жылдың ақпанында Павлодар ауданының ауылдары зерттегенде жұртшылықтың 35%-ның аштыққа ұшырағаны, 10-18%-ның аштық пен аурудан өлгені анықталды. Жұрт аштықтан қашып, Сібір, Алтай жаққа дүркірей көшті. Ауылда мал басы, себуге қажетті астық тұқымы, жұмыс күші жетімсіз болды. 1931 жылмен салыстырғанда 1932 жылы Павлодар уезі адамының саны 54,5%-ға кеміді.

Өмір салтын күштеп өзгерту жаппай қуғындаумен ұласты. Павлодар облысында 1920-40 жылдары 4 мыңнан аса адам қуғын-сүргінге ұшырап, оның 810-атылды. Соңғылардың ішінде зиялылар, қызметкерлер аз (223 адам). Шаруалар – 215, жұмысшылар – 207. басым көпшілігі 1937-38 жылдары атылды.

1920-30 жылдары жергілікті өнеркәсіп қалпына келтіріліп, оны дамытуға қадам жасалды. Таболжаннан Маралдыға дейін темір жол тартылып ()1931, «Павлодарсоль» тресінің өнімі шығарыла бастады. Май, тері, балық заводтары, элеватор, ұн комбинаты, тоңазытқыш, электростанция салынды. Алматыға жүк, жолаушыларды жүйелі тасымалдай рейстер басталып, аэропорт ашылды (Я1930-жылдардың басы). Өндірістің қарқындылығы «Сельхозмука», «Главмука», «маслопром» трестерінің бой көтеруіне ықпал етті.

Машина-трактор станциялары құрылып, ауыл шаруашылығы қалпына келтіріле бастады, шаруалардың тұрмыс деңгейі көтерілді. 1936 жылы еңбек 2 кг астық пен 40 тиын ақша бөлінсе, 1938 жылы тиісінше 18 және 107 болды.

Жағдайдың біршама қалпына келуі денсаулық сақтау, білім беру, мәдени-ағарту жұмысының жақсаруына ықпал етті. Егер 1926 жылы уезде 391 төсекті 10 аурухана, 6 дәрігер мен 51 көмекші емші болса, 1939 жылы 34 станционарлық емдеу мекемесінде 871 ауру төсегі болды. Облыста 40 аумбулатория, 47 фельдшерлік, 6 акушерлік пункт, 2 безгекпен күрес тірек пункті, жедел медициналық жәрдем станциясы (1 автомашина), 2 рентгенкабинет, 2 клиникалық-диагностикалық амбулатория жұмыс істеді. Облыста (1939) 33 дәрігер болды. 1938 жылы станционарда 11238, амбулаторияда 573672 науқас емделді.

1938 жылы Павлодар халыққа білім беру бөлімінің қарамағында 538 мектеп (97,2%-ауылда) болып, онда 42831 адам (89%-ауылдық) оқыды. Мектептердің 41,3%-нда сабақ қазақ тілінде жүргізілді. Мектептерде 1003 мұғалім (90%-ауылдық) қызмет істеді.

Бұқаралық мамандық кадрларын дайындау курстары (1939 жылдың басында 696 оқушы), кеңшараралық ауыл шаруашылығын механикаландыру мектебі, ауданаралық мал шаруашылығы мектебі кәсіби білім берді. 193 жылдан оқушыларды 7 жылдық базада қабылдайтын ФЗО мектебі жұмыс істей бастады. Сүт-май өнеркәсібі техникумы (1932), мал дәрігерлік-зоотехникалық техникум, мед. сестралар мектебі (1935) арнаулы орта білім берді.

Соғыстың алдындағы жылдары облыста 133 клуб, 151 кітапхана, 6 кинопередвижка, 98 киноқондырғы (оның 87-сі дыбыстық киноға арналған), 2 театр жұмыс істеді. Жалпы таралымы 835 мың дана (1940) 14 газет (соның ішінде 2 облыстық, 2 көп тиражды) шықты.

Облыс фашизмді деңуге сүбелі үлес қосты. 1941-45 жылдары 40486, ал 1938 жылдан қызм,ет атқарып жүргендері мен қалдырылғанын қоса есептегенде 4624 адам, яғни 1941 жылдың басындағы барлық облыс тұрғынының 16,4%-ы әскерге алынды. 1941 жылдың 2-жартысы (15194 адам) мен 1942 жылы (12404 адам) көп шақырылды. Майданда 21830 адам, яғни 47,2% қаза тапты. 1942 мен 1943 жылдары шығын ауыр болды (59% шамасында).

Павлодарлық жауынгерлер соғыстың барлық ірі шайқастарына қатысты. 10 мыңнан астамы жауынгерлік наградалармен марапатталды. Олардың 23-і Совет Одағының Батыры, 8 адам Даңқ орденінің толық кавалері атанды.

Павлодар облысында №2448 (Павлодар) және №3604 эвакогоспитальдар орналастырылып, сонда қызмет істейтін павлодарлықтар жаралылар мен науқастардың басым көпшілігінің денсаулығын түзеп, сауығуына күш салды.

Облыстың өнеркәсібі жедел дамыды. 1941 жылы 41 цех пен 4 өндіріс ұйымдастырылды. Олардың көпшілігі жұртшылықтың тұрмыстық мәндегі товарларға сұранысын қанағаттандыратын жергілікті өнеркәсіп кәсіпорындары еді. сабаннан қағаз, сіріңке, ағаш табанды аяқ киім, сабын, балшық ыдыс және басқаларын шығару басталды. Шығарылатын өнімнің ассортименті 100 атауға дейін өсті.

Республикалық және одақтық мәндегі кәсіпорындар өндірісі ерекше маңызды болды. Кеме жөндеу шеберханалары 2-разрядты кеме жөндеу заводына айналды. Соғыс жылдары 49 кеме, 27 суда жүзетін кран және тағы басқалары салынды. Завод өндіріс көлемі жағынан жоғарғы Ертіс бассейнінде екінші болды. «Октябрь» заводы облыстың жетекші кәсіпорны болып, 1944 жылы негізгі бағыты – ауыл шаруашылығы машиналарын қосымша бөлшектері мен майдан өнімінің бөлігінің алғашқы өнімдерін шығарды.

16.11.1941 жылы Харьковтан жүн-мата фабрикасының құрал-жабдықтары жеткізіліп, 1941-42 жылдардағы қыстың аяғында Қызыл армия жауынгерлеріне арналған тон, тұлып, жүн кеудеше, малақай, биялай шығару бойынша жоспарды 100-115%-ға орындады.

17.11.1941 жылы Павлодардағы Туладан автокөлік, электроқондырғы, көпір поездарын және басқаларды жөндеуге арналған жөндеу-механикалық шеберханаларының құрал-жабдығы көшірілді. Қазақтандағы тұңғыш сүт консервілері заводының құрылысы басталды.

Өндіруші салалардың өндірісі ұлғайып, кәсіпорындары кеңейді. «Майқайыңалтын» комбинаты елде үшінші орынға шықты. «Павлодартұз» тресі, Шөптікөл көмір шахтасы, Екібастұз бен Жамантұз көмір орындары қарқынын арттырды.

Облысқа басқа да бірқатар кәсіпорындар көшірілді. Соғыс аяғында облыс аумағында 80 одақтық және республикалық, 700 шақты облыстық және жергілікті маңыздағы кәсіпорындар орналасты.

Ерекше қиыншылық ауыл шаруашылығының үлесіне түсті. Әскерге алынғандардың 85%-ы ауылдықтар еді. Өндіріс майданға жұмыс істеп, ауыл шаруашылығында жұмысты механикаландыру төмендеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары қолмен атқарылды. Осылардың салдарынан облыс 1941 жылы өнім тапсыру жоспарын орындай алмады. Бірнеше жыл ауа райы жағдайы да қолайсыз болды.

Ұжымшарлар мен кеңшарларда жас балаларды еңбекке тарту, еңбек күнінің міндетті нормасын көтеру, ауыл шаруашылығы техникасын жөндеу Павлодар кәсіпорындарын (жөндеу-механикалық шеберханалары, «Октябрь» заводы және т.б.) тарту, қалалардың, поселкелердің ең алдымен материалдық өндіріс саласында жұмыс істемейтін тұрғындарын ауыл шаруашылығы жұмыстарына жіберу (мысалы, 1942 жылы 17 мыңнан астам, 1944 жылы 15320 адам), егін шығындарымен күрес (1942 жылы 218,6 мың га алқаптан 320 мың ц. масақ жиналды), «Қызыл Армияның нан қорын» жасау үшін қозғалысты өрістету (1942 жылдың 1-айында жеке қордан 440 ц. ет, 24,4 мың л. сүт, 580 ц. астық, 325 ц. картоп және басқалары берілді) әскери ауыл шаруашылығы өнімі жеткізілімін қамтамасыз ету және ұлғайту шаралары болып табылды.

1942-43 жылдардың қатал қысы мал басын 13,6%-ға кемітті. 1944 жылы мал басы тағы біршама азайды.

Алайда астықтан жақсы өнім алынды. Жеткізілім жоспары жалпы орындалды. 1945 жылы астық тапсыру жоспары 142%-ға орындалды. Соғыс жылдары егістік барлығы 1258 га-ға ұлғайып, астық өндірісі өсті. Жаудан азат етілген аудандарға 235 комбайн, 45 трактор, 40 автомобиль, 1235 жұмыс аты жіберілді. Тек Орлов облысына 8,7 мың бас ірі қара мал, 7 мыңдай қоймен ешкі берілді.

Соғыс жылдары Ертістің Павлодар өңірінің жұртшылығы жер аударылған Кавказ тұрғындарымен (шешен, ингуш және т.б.), Поволжье немістерімен толықты.

Павлодарлықтар армияны нығайтуға қаржы жинауға елеулі жарна енгізді. Әскери техника жасауға, мемлекеттік (әскери) заемға облыс тұрғындары соғыстың 4 жылында 202 млн сом қосты. Бұл қаржыға Мәншүк Мәметова атындағы «Павлодарский колхозник», «Колхозник Казахстана» және басқа танк колонналары, «Советский Казахстан» авиаэскадрильясы, «Комсомолец Казахстана» сүңгуір қайығы және басқалары құрылды.

Облыс тұрғындары майданға 104 вагон жылы киім жіберіп, майданда қаза тапқан майдангерлердің отбасыларына көмек көрсетті.

Соғыстан кейінгі кезеңде Павлодар облысы баяу қарқынмен болса дағы дамыды. Қуатты көмір өндірісі базасын салу үшін 1947 жылы геологиялық барлау жұмыстары жүргізіліп, 1948 жылы «Иртышуглестрой» тресі құрылды. 1949 жылы Екібастұз сыртқы әлеммен темір жолмен байланысады. Екібастұз құрылысшыларының көп бөлігін 1949 жылы құралған Екібастұз ерекше лагерінің тұтқындары құрады. Біртіндеп кеме жөндеу заводының цехтары қайта құрылып, модернизацияланды. «Октябрь» заводында электростанцияның іске қосылуымен қалалықтар тұрақты электр жарығын ала бастады. Жұмыс істеп тұрған сүт консервілері заводы іске қосылды.

Тың игеру облыстың экономикалық дамуына, әлеуметтік құрылымының өзгеруіне күшті серпін болды. Павлодарға 1954 жылдың ақпанында тың игерушілердің алғашқы легі, ал 1953-59 жылдары 200 мыңнан астам адам келді. 2,5 млн га-да тың және тыңайған жер игерілді. Егіс алқабы 4, астық сатып алу 14 есе ұлғайды. Тыңда «Голубовский», «Комсомольский», «Западный», Ленин атындағы, Куйбышев атындағы, «Пограничник», «Михайловский», «Плодородный», «Агрономия», «Коминтерн» және басқа қуатты астық кеңшарлары бой көтерді.

1959 жылы облыс жұртының саны 455 мыңнан астам адам, оның 71,1%-ы ауыл тұрғындары, 25,6%-ы жергілікті халық болды. Мамандардың саны 5 есе дерлік өсіп, механизаторлар саны едәуір ұлғайды.

1962-63 жылдары ірі ет комбинаты, металлоконструкция заводы, автожөндеу заводы салынды. 1964 жылы Кеңес Одағы бойынша ең ірілердің бірі – аллюминий заводы қатарға қосылды. 1968 жылы тиісті бағыттағы машина жасау заводында трактор шығарылды. 1970 жылы Екібастұздың аса ірі «Богатырь» кенішінде көмір өндіріле бастады, онда КСРО-дағы алғашқы СГС(К)-470 роторлық экскаваторы құрастырылды. 1970 жылдың ортасына қарай Екібастұз жылына 500 млн т. көмір берді. 1980 жылға қарай «Богатырь» кенішінің жалғыз өзі (жылына 30 млн т. көмір), қосарлана «Восточный» кеніші салынды. Осыншама отынды өңдеу үшін бірінші энергоблогы 1980 жылы іске қосылған, КСРО шығысындағы аса ірі ГРЭС-1 құрылды. 1987 жылы 8 блоктың бәрі іске қосылды. Екібастұзда үнемді, құрал-жабдыққа залалы жоқ жергілікті күлі көп көмірді пайдалану бойынша жүргізілген сынақтар мен зерттеулер болашаққа сара жол ашты. Кеңес Одағының 22 электростанциясы Екібастұз көміріне көшті (барлық КСРО ТЭС-ның қуатының 12%-ы). 1980 жылдары Павлодар облысы республикаға электр қуатының 80%-ға дейінгісін, бүкіл саз топырақ өндірісін, тракторлар, көмірдің 50%-ынан астамын берді.

Өнеркәсіптің дамуын, өскелең жұрттың тұрмыстық деңгейінің артуын қамтамасыз ету үшін энергетика қуаты, құрылыс базасы құлаш жайды. Павлодар, Екібастұз қалаларында ТЭЦ, Ермак (қазіргі Ақсу) қаласында ГРЭС, Павлодарда, Екібастұзда үй құрылысы комбинаттары темір бетон өнімдері заводтары және тағы басқалары қатарға қосылды.

1976 жылы картон-рубероид заводының қуатын іске қосу аяқталды, 1978 жылы мұнай заводы алғашқы өнімін берді. Облыс жыл сайын жаңа тұрғын үйдің 400 мың м2 межесіне жетті. Бұл көрсеткішті 7 ЖБИ комбинаты, 5 металлоконструкция заводы, керамзит, минерал-мақта өнімдері заводы қамтамасыз етті. 1984 жылы трактор заводы қуатын арттыра отырып, бес жүз мыңыншы тракторын шығарды.

1968 жылы Ақсу ферроқорытпа заводының бірінші пеші өнімін берді, ад 1976 жылы кәсіпорында 17 пеш жұмыс істеді.

Облыс кәсіпорындарында озат технология пайдаланылып, кейде жасалып та жатты. Екібастұзда ең жаңа роторлы экскаватор сағатына 500 т. көмір берді, «Сборочные механизмі» ГПБ соңғы шығарылымдағы «Нива», «Колос», «Сибиряк» комбайндарының өндірісі үшін құрастыру желілерін жасады.

1974 жылы Ертіс суы ағысының 10%-ын шөлді далаға шығарған 458 километрлік «Ертіс-Қарағанды» құрылысы аяқталды, 22 насос станциясы 13 су қоймасын толтырды. Канал 6 жаңа мамандандырылған кеңшарға өмір сыйлап, шамамен 100 мың га жерді суландыруға мүмкіндік берді.

Ауыл шаруашылығында облыс мал өсірушілері жүнді-етті бағыттағы қойлардың өнімділігі жоғарғы аудандастырылған тұқымын (солтүстік қазақстандық меринос) шығарып, ірі қара малдың етті тұқымының өнімділігі 13%-ға дерлік арттырды. Г.Г. Берестовский басқарған Павлодар ауыл шаруашылығы тәжірибесі станциясының жұмысы академик А.Н. Бараев тәжірибеге «енгізген» жер өңдеудің жаңа топырақ қорғау жүйесінің негізіне алынды.

1960 жылы Тың өлкесі құрылып, оның құрамына Павлодар облысы да кірді. 1963 жылдың қаңтарында облыстың құрамында 12 селолық аудан құрылды, қосарлы басқару-әкімшілік құрылымы дүниеге келді. 17.12.1964 ж. Тың өлкесі таралды.

КАЗИЗО шығармашылық шеберханалары құрылған 1955 жылдан бастап станоктың кескіндеме дамуда. 1960 жылдардан бері В.П. Колмогоров, С.Я. Якубович және басқалардың жүйелі есептік көркем сурет көрмелері өткізілуде. 1964 жылы ғылыми-зерттеу, ағарту, шығармашылық орталықта роль атқарған көркем сурет мұражайының негізі қаланды. 1983 жылдан Павлодарда Суретшілер одағының жергілікті ұйымы жұмыс істейді.

1990 жылдардың басынан республика мен облыста экономикалық реформаларға, нарықтық экономикаға бағыт қабылданды.

Реформалардың жүзеге асырылуы, өндірісті біртіндеп тұрақтандыру, экспорттық өнім өндірісінің ұлғаюы, 1998 жылдан инвестицияның өсуі экономикалық жағдайды өзгертті. 2000 жылы өндіріс өнімін өндіру 18%-дан астам, ауыл шаруашылығы өнімі өндірісінің көлемі шамамен 11%-ға ұлғайды, мал, құс басы көбейді, сыртқы сауда айналымы 30% дерлік артты.

Облыста қоғамдық қозғалыстарды, бірлестіктерді, ұйымдарды құру үрдісі етек жайып, 1991 жылдың 2-жартысында ерекше күшейе түсті. 2000 жылға қарай «Отан», «Қазақстанның Халық партиясы», «Аграрлық партия», «Қазақстанның Азаматтық партиясы», «Қазақстанның Коммунистік партиясы», «Қазақстанның Демократиялық партиясы», «Азамат», «Қазақстанның Халықтық-кооперативтік партиясы» және басқа ҚР негізгі партияларының бәрі жұмыс істеді. «Аналар», «Солярис», «Тұтынушылар қоғамы», «Ардагерлер кеңесі» және басқа осы сияқты сан алуан қоғамдық бірлестіктер құрылды.

Діни білім беруді, ағартушылықты жаңғыртуға қадам жасалды.

1991-2000 жылдары мектеп дейінгі мекемелер мен ондағы балалардың саны үнемі қысқарды (тиісінше 87 және 85%-ға). Бұл үрдіс әсіресе 2000 мектепке дейінгі мекемеге балалардың 3,6%-ы баратын ауылдық жерде айқын байқалды.

1991-2001 жылдары жалпы білім беретін мектептер мен ондағы оқушылардың санының өзгерісі шамалы. Оқытуға жағдайы тәуір (сыныпта оқушылар санының аздығы, мұғалімдердің білім деңгейінің жоғарылығы, көбіне бір маусымда оқу және т.б.) жеке меншік жалпы білім беретін мектептер (2000-2001 оқы жылына барлық мектептердің шамамен 3%-ы және оқушылардың 0,4%-ы) пайда болды.

2000-2001 оқу жылында жоғары оқу орындарында 768 оқытушы, соның ішінде 32 ғылым докторы мен 252 ғылым кандидаты қызмет істеді.

Мемлекеттік емес жоғары оқу орындары сұранысты қанағаттандырды: студенттер саны 1970-жылдардағы деңгейінде қалды, «мәртебелі» мамандықтар (заңгер, экономист) ашылды, сырттай оқыту жаңғырды және т.б. 1990 жылдары экономикалық қиыншылықтарға, әлеуметтік бағдардың, меншік нысанының өзгеруін және тағы басқаларына байланысты мемлекеттік мәдени-ағарту мекемелерінің саны қысқарды. Мәселен, 1995-2000 жылдары кітапхана 483-тен 161-ге, клубтар 432-ден 112-ге дейін, театр көрермендері 29,2ғ оқырмандар 38,4, клубқа келушілер 65,7%-ға азайды.

Өндіріс бірлестіктерінің меншігіндегі жеке меншік мәдени-ағарту мекемелері (2001 жылдың басында 23) құрыла бастады. Ақылы қызмет түрлері күрт өсті (2002 жылы - 55%). Солай бола тұрса да облыста 655 өнерпаздар бірлестігі (7,7 мыңдай қатысушы) сақталды. Көркем өнерпаздар ұжымдары барынша танымал. 2001 жылдың басына қарай 526 ұжымның 31-і «халықтық» немесе «үлгілі» атағын алды. Олар: «Лейся песня», «Рябинушка» ансамбльдері (Шарбақты), «Беу, жігіттер» (Баянауыл), «Русские узоры» фольклорлық ансамблі (Ақсу), «Сюрприз» хореографиялық ансамблі (Екібастұз) және басқалары.

Мәдени-ағарту жұмысының нысандары сан алуан – айтыстар, концерттер, мерекелік серуен, гала-концерт, фестиваль, конкурс т.б. Мысалы, облыстық «Балдәурен» балалар шығармашылығы фестиваліне 2 мыңдай бала қатысты. Мәдени-ағарту мекемелері бой көтерген мәдени-ұлттық орталықтармен, Қазақстан халықтары Кіші Ассамблеясымен және басқа қоғамдық ұйымдармен, бірлестіктермен бірлесіп жұмыс істей бастады.

2002 жылы облыста 17 мұражай болып, оның көпшілігі соңғы он жылда ашылды. Бұлар – облыстық Бұқар жырау атындағы әдебиет пен өнер мұражайы (1991), С.Торайғыров (1993), М.Ж. Көпеев (1994) мұражайлары, Майра Шамсутдинова атындағы ән шығармасы үйі (2000), Шафер үйі (2001), Ақсу, Шарбақтыдағы (2000), Успенкадағы (2001) аудандық тарихи-өлкетану мұражайлар жұмыс істейді. Жыл сайын мұражайларға 250 мыңдай адам келеді.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.