Жалпы қазақ-қырғыз съезі

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Жалпы қазақ-қырғыз съезінің қаулысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Съез Орынборда 5-13 желтоқсанда болып өтті. Бөкейліктен - Ғабдулла Мұқашев, Жұмалиев Мауби, Көшеков Ижан, Малқашев Ибрагим, Әжігереев Сейітхан. Орал облысынан: Дәулетше Күсепқалиев, Ипмағамбетов Нұрғали, Нұрмұхамедов Хасен, Жамашев Тақберген, Есенқұлов Керей, Досжанов Ғабдулла, Кенжин Аспандияр, Қалменов Нұрахмет, Әлімбеков Ғабдолла, Айсарин Дәулетияр. Торғай облысынан: Қадырбаев Сейдәзім, Алмасов Омар, Шәуменов Намазбай, Елшин Сағынай, Алдияров Әбубәкір, Ысқақов Сұлтанғазы, Бәтішов Кәрім, Бекентаев Құсайын. Ақмола облысынан: Мырзалин Жаналы, Ғайсин Жәнібек, Молдыбаев Иса, Күрлеуітов Балға, Жұмабаев Мағжан, Жақанов Сейітжан, Жанбаев Есет, Ғабдуллин Камалетдин, Баушов Құл Семей облысынан: Оразалин Жұмеке, Құнанбаев Тұрағұл, Ермеков Әлімхан, Ғаббасов Халел, Шегіров Ахмет, Бердалин Қабыш, Барлыбаев Ахметолла. Жетісу облысынан: Айдабосынов Өмірәлі, Отарбаев Жарылғасын, Смағулов Мәнке, Тергеусізов Иса, Сабатаев Сатылған, Хамитов Нәжіп, Жақыпбаев Нусіпбек. Сырдария облысынан: Кенесарин Әзімхан, Сарымсақов Иманбек, Ержігітов Иманберді, Алдабергенов Серқұл, Байзақов Мәулемқұл, Ақжолов Есет. Самарқанд облысынан: Шағымарданов Сағадат. Съез шақырушылар: Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омаров, Сағындық Досжанов, Міржақып Дулатов. Түрлі ұйымдардан һәм газеттерден: Мұртаза Нүрсейітов, Мұртазин Ғабдрахман, Өлкешев Ғабдулғазиз, Күлеев Бернияз, Жүндібаев Әбдіхамит, Мусин Ғабдулғазиз, Кемеңгеров Қошмұхамед, Болғанбаев Хайретдин. Арнап шақырылғандар: Бақтыгерей Құлманов, Жаханша Досмұхамедұлы, Ғұмар Қараш, Ғүбайдулла Ешмүхамедов, Мағдий Мақұлов, Қайырша Ахметжанов, Халел Досмұхамедұлы, Ишанғали Арабаев, Ахметкерей Қойбақов, Уәлитхан Танашев, Жанқожа Мергенов, Салық Қарпықов, Отарбайқажы Қондыбаев, Мұстафа Шоқай, Ілияс Жанқарин. Съез бастығына сайланғандар: Председателі - Бақтыгерей Құлманов. Серіктері: Әлихан Бөкейхан, Халел Досмұхамедұлы, Әзімхан Кенесарин, Ғұмар Қараш. Секретарьлары: Дәулетше Күсепқалиев, Міржақып Дулатов, Сейдәзім Қадырбайұлы. Мәжіліс ашылар алдында Әлихан Бөкейхан: былтырдан бері шаршы топта сөйлеп, бәйгі алған, осы Съезге де шақырылған ардақты, шешен Ораз ақсақал Тәтіұлы опат болды. Мәжілісті «марқұм Оразға дұға қылып басталық», - деді. Жиналған жұрт марқұм Ораздың рухына дұға қылып кірісті. Мәжіліс ашылған соң, өкілдер елдерінде болып жатқан оқиғалар жайынан мағлұмат беріп, мұнан кейін түрлі жерден Съезді құттықтаған телеғрамдар һәм Орынбор муфтиі Ғалымжан құзыреттің құттықтау хаты оқылды. Жер-жерде болып өткен жиын мынадай нірселерді білді: қазақ халқы земство һәм Учредительное собрание сайлауына айрықша көңіл қойып кірісті. Көп жерде уездік земство сайлаулары біткен. Көп зездерде Учредительное собрание сайлаулары біткен. Сырдария облысының қазақтары Учредительное собрание сайлауы тақырыпты біріге алмапты. Партияға бөлініп, бірнеше список кіргізген. Сондықтан Сырдария облысынан қазақ депутаты біреу-ақ болатын түрі бар. Былтырғы 25 маусым жарлығы тақырыпты ескі үкіметке қарсылық қыламын деп жанжал шығарып, Жетісудың босқын қырғыз-қазағының көбі нашар, аштан қырылып, қатын-баласын сатып жатыр екен. Әулие-ата һәм Пішпек уездерінде ашаршылық (үнның пұты 25 сом). Бұл ар астықты Ақмола облысының жақын узездерінен алады екен. Бірақ, тасуға көлік жетпей қиын болып тұрған көрінеді. Хиуа қол астындағы қазақтарға түрікмендерден шабыншылық көріп, ашаршылықтан Темір һәм Ақтөбе уездеріне ауып келіпті. Жәрдемге мұқтаж Жизақ уезінде тәртіп жоқ. Қазақтың әзі біріне-бірі шауып, малдарын қуып алысып, бұл ініп жатыр. Жергілікті хакімдердің тоқтау салу қолдарынан келер емес. Жизақ уезіне қараған арғындар Түркістан автономиясынан шығып, Алаш автономиясына қосылуды тілейтіндігі мәлім болды. Башқұрт өкілі Ахмет Заки Валиди Орынбор мұсылман ғаскері, Шора өкілі, пропорщик Баширов, «Яңы уақыт» газетінің бас жазушысы Т.Кәрімов, Орынбор ғаскері округінің өкілдері Тимофей Седельников, Ғабдолларов, Язданов һәм басқалар Съезді күттықтап, қазақ халқын бірлікке үндеді. Жер-жерде болған оқиғаларды тексергеннен кейін Съез мынадай қаулылар шығарды:

  1. Халық арасындағы алалық, партиялылықты жою үшін бірлікке үндеуге Съез атынан жұртқа баспасөз таратылсын. Мұны жазуды Съез Міржақып пен Ахметке тапсырды.
  2. Бұл іншілікке, ашаршылыққа ұшыраған Жетісу қырғыз-қазағына һәм түрікпеннен талан-тараж көрген қазақтарға да бүкіл қазақ облыстары болып жан басы бір сомнан жәрдем берсін. Бұл ақша байға байша, жарлыға жарлыша әділдікпен бөлініп жиналсын. Бұл ақшаны тез жиып тапсыру жергілікті управаларға міндет.
  3. Ақмола облысынан астық тасу үшін Пішпек һәм Әулие-ата уездерінің қазақтарына көлігінің майын алып, Қарқаралы, Ақмола, Атбасар, Көкшетау һәм Қызылжар уездерінің қазақтары түйе берсін.
  4. Жизақ уезіндегі бұл іншілік, тәртіпсіздікті тоқтатсаңыз екен деп Түркістан автономиясының хүкіметінен өтінуге.
  5. Учредительное собрание сайлауында бір ғана тізімге тас салуды өтініп, Сырдария облысының халқына телеграмма беруге.
  6. Жизақ уезіндегі арғындардың Алаш автономиясына қосыламыз дегш тілегін мақүлдап, бұл туралы Түркістан автономиясының хүкіметімке сөйлесуге қазақ-қырғыз істерін билейтін ұйымға тапсырылатын болды.
  7. Түркістан автономиясын құттықтауға һәм Орынбор муфтиінің Съезді құттықтаған хатына қарсы жеделхат беруге.

Съезде қаралуға қойылған мәселелер:[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Сібір, Түркістан автономиясын һәм Оңтүстік-шығыс одақ туралы.
  2. Қазақ-қырғыз автономиясы.
  3. Милиция.
  4. Ұлт кеңесі.
  5. Оқу мәселесі.
  6. Ұлт қазынасы.
  7. Муфтилік мәселесі.
  8. Халық соты.
  9. Ауылдық басқару.
  10. Азық-түлік мәселесі.

Әлихан Бөкейхан Сібір, Түркістан автономиясы һәм Оңтүстік-шығыс одағы туралы баяндама қылды. Әлиханның баяндаамсын тексеріп һәм бұл туралы сөйлеушілерді тыңдағаннан кейін Съез қаулы қылды: Әлихан баяндамасын, қазақ автономиясы, милиция һәм Ұлт кеңесін құру мәселелерін қарауға 7 кісілік комиссияға беруге, бұл комиссия тағы да әзіне мағлұматты адамдар қосып алуға ерікті делінді. Мұнан кейін оқу мәселесі қаралды. Бұл туралы Міржақып Дулатов баяндама қылып қазіргі уақытта қазақтың мектеп-медресесі, оқытушы һәм әдебиет құралы аздығгын айтып, Ұлт мектебін көбейту һәм оқытатын құрал молайту керектігін көрсетті. Съез Міржақып Дулатовтың баяндамасын бап-бабымен тексеріп, Ұлт мектебін көркейтуге ешкімнің таласы жоқ екенін еске алып, алдымен қазақ тілінде бастауыш һәм орта мектепте оқытатын оқу құралдарын жетістіру үшін білікті адамдардан айрықша оқу комиссиясын құруды мәслихат көріп һәм бұл туралы сөйлеушілердің пікірін естіп қаулы қылды: Қазақ-қырғыз тілінде бастауыш һәм орта мектептер ашып, оқу құралдарын шығаруға 5 кісіден комиссия құрылсын. Шет кісіден комиссия өзіне жолдас қосып алуға ерікті болсын. Комиссия Ұлт кеңесі қайда болса, сонда тұрсын. Оқу құралдарынан басқа комиссияның істейтін істері:

  1. Ұлт мектептеріне бағдарлама жасау.
  2. Мұғалімдер қалай оқыту тәртіптерін үйрететін жолбасшы кітаптар жазу.
  3. Тәрбие жайынан кітаптар жазу.
  4. Бүкіл қазақ-қырғызға оқу ісін қалай жүргізу туралы жоба шығару.
  5. «Қазақ» емлесін тексеріп, түзету.
  6. Қазақ-қырғыз тіліне пайдалы кітаптарды тәржімә ету.

Комиссия 1918 жылдың басында іске кірісіп, комиссия жиналысымен істейтін істеріне толық бағдарлама жасап, мәслихат арқылы жария қылсын. Комиссия іске кіріскен күннен бастап, әрбір жарты жылда мәслихат арқылы не істейтіні туралы халыққа есеп беріп отырсын. Әрбір жазылып даяр болған кітап тоқтаусыз басылып отырсын. Жазылған кітаптардың неше дана басылатынын һәм олардың бастыру үшін қанша ақша керек болатынын комиссия мөлшердегі ақшаны облыстық земстволар тоқтаусыз жинап тапсыруға міндетті болсын. Яки бұл ақша халық қазынасынан алынатын болсын. Комиссия ағзаларынан басқа өзге кісілердің жазған оқу кітаптарын комиссияның ұйғаруымен ғана мектептерде қолданылсын. Шет кісілердің мұндай ұнамды кітаптарын жазушылардың ырзалығымен комиссия алып бастырсын. Шет кісілердің кітаптарын комиссия ұнатпаса, не себептен ұнатпағанын газет жүзінде жария қылсын. Шет кісілердің кітаптарын тексергенде (комиссия) мәжіліске жазушының өзі де ағза ретінде (есебінде) болып кірсін. Комиссия шығарған кітаптар алғашқы 3 жылда неше рет басылса да, халық мүлкі болсын. 3 жылдан кейін жазушылардың өз мүлкі болсын. Комиссия бағдарламасындағы міндетті қызметтерін бітіргеннен кейін, халыққа есеп беріп тарасын. Тарарда қолындағы кітаптарын һәм калған ақшасын бүкіл қазақ-қыргыз істерін басқаратын мекеменің көрсеткен орнына тапсырсын. Комиссияның 1918 жылғы шығыны мынадай: 5 ағзаның әрқайсысына айға 800 сомнан, бәріне 1 жылға 48 мың сом, жылдық пәтеріне 1800 сом, материал үшін 6000 сом, кеңсе 2400 сом.

Автономия мәселесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Түркістан автономиясының министрі Мұстафа Шоқайұлы Түркістан автономиясы жайын баяндады. Мұстафа Шоқайұлының сөзіне қарағанда Жетісу һәм Сырдария облысыының қазақтары Түркістан автономиясына әлі қосылмағандығы баяндалады. Түркістан уәлаятының өкілдері қазақ-қырғыз баласының бас қосылатын кез осы екенін һәм Алаш автономиясы ығлан етілсе, өздерінің қосылатындығын білдірді. Орынбор қазақ-орыс әскерінің 3 округ өкілі... Съезді құттықтап қазіргі бүліншіліктен құтылу үшін Оңтүстік-шығыс одаққа қосылыңдар деді. Комиссия атынан Халел Ғаббасұлы автономия, милиция һәм Ұлт кеңес туралы баяндама қылды. Автономия туралы Халел баяндамасын тексеріп, қазан аяғында уақытша үкімет түскенін, Ресей мемлекетінде халыққа сенімді һәм беделді хүкіметтің жоқтығын хакімшілік жоқ болған соң, халық арасы бұзылып, пышақтасып кететіндігін, бассыздық күшейіп, бүкіл мемлекет бүліншілікке ұшырап, күннен-күнге халықтың күйі нашарлауын һәм бұл бүліншілік біздің қазақ-қырғыздың басына да келу ықтималын ойлап, бүкіл қазақ-қырғызды билейтін хүкімет керектігін ескеріп Съез бірауыздан қаулы қылды:

  1. Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары Ферғана, Самарқанд облыстарындағы һәм Амудария бөлімдеріндегі қазақ уездер Закаспий облысындагы һәм Алтай губерниясындагы іргелес облыстардың жері бірыңғай, іргелі халқы қазақ-қырғыз қаны, тұрмысы, тілі бір болғандықтан өз алдына Ұлттық, жерлі автономия құруға.
  2. Қазақ-қырғыз автономиясы «Алаш» деп аталсын.
  3. Алаш автономиясының жер үстіндегі түгі, суы, астындағы кені Алаш мүлкі болсын.
  4. Алаш автономиясының низамын Бүкілресейлік құрылтай жиналыс бекітеді.
  5. Қазақ-қырғыз арасында тұрған аз халықтардың құқықтары теңгеріледі. Алаш автономиясына кірген Ұлттардың бәрі бүкіл мекемелерде санына қарай орын алады. Алаш автономиясының қол астында жерсіз халықтар болса, оларға Ұлт һәм мәдени автономия беріледі.
  6. Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсаты мен Уақытша Ұлт Кеңесін құруға, мұның аты «Алашорда» болсын. «Алашордасының» ағзасы - 25 болып, 10 орын қазақ-қырғыз арасындағы басқа халықтарға қалдырды. Алашордасының уақытша тұратын орны - Семей қаласы. Алашорда бүгіннен бастап қазақ-қырғыз халқының билігін өз қолына алады.
  7. Алашордасы халық милициясын құруға ынтымақпен кірісуге міндетті.
  8. Алашордасы тез уақытта Алаш автономиясының Құрылтай жиналысын /Құрылтай/ шақыруға міндетті болсын. Алаш құрылтайының сайлау тәртібі жалпы Ресейлік құрылтай сайлауы ретінде болсын.
  9. Алашордасына Съез тапсырды:

а/ Ұлт қазынасына қарыз ақша алуға. б/ өзғе автономиялы көрші халықтармен одақтасу жайына сөйлесуге, бірақ мұның шарттарын бекітуші Алаш Құрылтайы.

  1. Ұлт Құрылтайына Алашордасы автономия низамының жобасын даярлап кіргізеді.

Автономияны қашан ығлан ету тақырыпты Съезге 2 пікір айтылды. Бірсыпыра өкілдер автономияны қазір ығлан етелік деді. Екінші жағы автономияны ресми ығлан етуді Алашордасына тапсыралық. Әуелі милициямызды құрып алалық. Түркістан қазағымен сөйлеселік. Сонан кейін ығлан етілсін. Мұнымыз саяси әдіс болар дейді. Бұл мәселені шешу үшін өкілдердің аттары аталып, тас салынды. Алаш автономиясы күні бүгін ресми ығлан етілсін деп тас салғандар: Ғабдолғазиз Мұса, Ғабдолахмет Жөндібайұлы, Ғабдолғазиз Өлкешұлы, Ғайдархан Мырзаұлы, Сейітхан Әшкерейұлы, Ибраһим Молкешұлы, Ижан Көшекұлы, Маубы Жұмалыұлы, Ғабдолла Мұқашұлы, Мәуленқұл Байзақұлы, Серқұл Алдабергенұлы, Имамберді Ержігітұлы, Дәулетияр Айсарыұлы, Нұрмүхамед Қалмшұлы, Асфендияр Кенжеұлы, Ғабдолла Досжанұлы, Керей Есенқүлұлы, Нақберген Жұмашұлы, Хасаі Нүрмұхамедұлы, Нұрғалы Беймағанбетұлы, Дәулетшах Көсепғалыұлы, Сағынай Елшіұлы, Намазбай Шәуменұлы, Жанқожа Мерғенұлы, Уәлитхан Танашев, Ахметкерей Қосуақұлы, Халел Досмұхамедұлы, Ғабдолла Әлібекұлы, Ғұмар Қарашұлы, Ғабдолла Есмүхамедұлы, Жанша Досмұхамедов, Бақыткерей Құлманұлы, Сағындық Досжанұлы. Автономия ресми ығлан етуді арамыздағы жат-жұрттармен сөйлескенше һәм милициямызды құрып алғанша тоқтата түруды лайық көріп тас салғандар: Нүсіпбек Ұйықбайұлы, Хайретдин Болғанбайұлы, Хошмұхамед Кемеңгерұлы, Мүртаза Нүрсейітұлы, Ахметулла Барлыбайұлы, Қабыш Бердәліұлы, Халел Ғаббасұлы, Әлімжан Ермекұлы, Тұрлығұл Ибраһимұлы, Жұмеке Оразалыұлы, Сағадат Шахмарданұлы, Есеп Ақжолұлы, Нәжеп Мүхитұлы, Сатылған Сабатайұлы, Иса Тергусізұлы, Манке Ысмайылұлы, Жарылқасын Отарбайұлы, Өмірәлі Айдабосынұлы, Қүл Бауменұлы, Камалалдин Ғабдолұлы, Есет Жанбайұлы, Сейітжан Жақанұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Балға Кәрлеуітұлы, Ғайса Малдыбайұлы, Жәнібек Ғиссаұлы, Жаналы Мырзалыұлы, Әбубәкір Алдиярұлы, Хасен Бикентайұлы, Кәрім Бәтішұлы, Сұлтанғазы Ысқаұлы, Ғұмыр Алмасұлы, Сейітқасым Қадырбайұлы, Салық Қарпықұлы, Ишанғалы Арабайұлы, Мүхит Мақүлұлы, Міржақып Дулатұлы, Елдес Ғұмырұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Ғалымхан Бөкейхан. Екі жаққа тас салудан тартынғандар: Ахмет Шегірұлы, Мұстафа Шоқайұлы, Әзімхан Кенесарыұлы. Азшылықта қалған өкілдер көпшіліктің қабыл еткен қаулысына көнбей, автономияны қазір ығлан ет дейді. Егер қазір ығлан етілмесе, біз Түркістан автономиясына қосыламыз дейді. Сонан кейін Съез Алаш баласының бытырамауын абзал көріп, бір ауыздан мынадай қаулы қылды:

  1. 1 айдың ішінде Алашордасы Түркістан қазағын бүкіл Алашқа қосып алады, қосып алса, алмаса да бір айдан кейін халыққа білдіреді.
  2. 1 айда Түркістан қазағын Алашқа қосып ала алмаса, өз алдына автономия ресми ығлан етуге ерікті.
  3. Егер бір айдан кейін Алаш баласы қосылмаса һәм қалған Алашқа автономия ығлан етілмесе, әркім өз күнін өзі көреді.
  4. Егер Түркістан қазағы бір айда бізге қосылса, автономияны қашан ығлан ықтияры Алашордасына берілсін.

Милиция мәселесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Бұл мәселе хакімдегі докладты тексеріп, қарап һәм осы күні мемлекет ішінде бассыздық, талан-тараж, қырылыс-талас болып жатқанын ескеріп қырғыз- қазақты мүндай бұл іншіліктен қорғау үшін Съез төмендегі қаулыны қабыл етті: Ешбір тоқтаусыз милиция түзеуге кірісуі тиіс. Милиция түздің уақытша тәртібі мынадай:

  1. Милиция қызметіне алынады: жасы 20 мен 35 аралығындағы қызметке жарайтын азаматтар.
  2. Милицияға азаматтар ақымен жалданып алынады. Егер жалданушы шықпаса, талонмен алынады.
  3. Милиция қызметіне алынған азаматтарға атымен болсын, талонмен болсын Ұлт қазынасына тиісті жалование беріледі. Онан соц ол жалованияиың шамасын эр жердегі милицияның түзеуші халық ұйымдары ретіне қарай өздері белгілейді.
  4. Әрбір болысқа белгіленген милицияның санын уезд-уездге ыдырату сол облыстардағы областной ұйымдардың міндетінде. Әрбір уезге түскен милицияның санын уолос һәм ауылнай басына ыдырату-уезіне ұйымдардың міндетінде.
  5. Әрбір уезге түскен милицияның санын толтырып, түзсу уезд қауымдарының міндетінде.
  6. Талон мен милицияға алынған азаматтар өз орнына баска біреуді жалдап жіберуге ерікті. Бірақ, жалдаған адамның жасы 20-35-тің арасында болу шарт.
  7. Талонға бір үйден бірнеше кісі алынса, милиция кызметіне олардың біреуі ғана алынады. Милицияға талон мен алынған адамдарға толық үй шаруасына қарай, ия басқа себептермен мәулет беру жергілікті ұйымдардың міндетінде.
  8. Алғаш кезде эр ауылнай өзіне милицияға алынған азаматтарға ат-түрман, киім-кешек түзеи беруге міндетті.
  9. Милицияға керек болған кару-жарақты «Алаш ордасын» Ұлт казынасы есебінс салып алып, тиісті орындарға таратады.
  10. Милиция қызметіне үйрету үшін 100 милиционерге 1 офицер, 50 милиционерге 1 инструктор шақырылады.
  11. Бөкейлік, Орал, Торғай, Ақмола, Семей һәм Жетісу облыстарында милиция саны 13500 болуға тиіс. Әрбір облыста бұл ардың саны мынадай болуға тиіс. Бөкейлікте - 1000, Оралда - 2000, Торғайда - 3000, Ақмолада- 4000, Семейде - 1500, Жетісуда - 2000.
  12. Милиция түзеуге мынадай шығын керек. Қару-жарақ сатып алу үшін /8.100.000 сом/ милиционерлердің 1 жылғы жалованиесі, өзінің тамағы, пәтері, атының жемі 33 млн. 2100 сом. Офицерлердің жалованиесі - 324000 сом. Инструкторлардың жалованиесі - 972000 сом. Милицияны басқарып тұратын мекемелердің расходы - 180000 сом. Офицерлік өнерін үйрететін азаматтар расходы 100000 сом.

Барлығы - 42 млн. 882 мың сом. Бұған оқу комиссиясы мен Алашордасының өз һәм бөгде шығынын қосқанда, жоғарыдағымен барлығы - 44 млн. сом. Осы айтылған 44 млн. сом әрбір облысқа, халқының санына қарай былайынша бөлінеді: Бөкейлікке - 3542,050 сом, Оралға - 7556,000 сом, Торғайға - 6601,500 сом, Ақмолаға - 6.705,000 сом, Семейге - 96729,500 сом, Жетісуға - 9.867,500 сом. Бұл айтылған сомалар әрбір зезге эр облыстарға, халқының санына қарай бөлінеді. Әр облысқа түскен ақша байға байша, жарлыға жарлыша бөлінеді. Алаш ордасына сайланғандарға Съез кісі басына 800 сом айлық жалование кесті. Алашордасының пәтер, мекеме, жүріс-түрыс һәм басқа расходтарын белгілеу Алашордасының өз міндетінде. Алашордасына сайланды. Бөкейліктен-Уәлидхан Танашев, Оралдан - Халел Досмұхамедұлы, Ақмоладан - Айдархан Тұрлыбаев, Торғайдан - Ахмет Бірімжанов, Семейден - Х.Ғаббасов, Жетісудан - Садық Аманжолов, Сырдариядан - Мұстафа Шоқаев. Облыстан тысқары: Ғ. Бөкейхан, Ж.Досмұхамедұлы, Ә.Ермекұлы, М.Тынышбайұлы, Б.Құлманов, Ж.Аймауытұлы, Е.Итбаев, С.Сабатаев, Е.Қасаболатұлы, Батыр Шерниязұлы, М.Боштайұлы, С.Жанайдарұлы, Сәлімғерей Нұралыханұлы, Ғ.Алмасұлы, С.Қадырбайұлы, А.Кенжин, штабс-капитан Алашордасының бастығына Ғ.Бөкейхан, Б.Құлманов, А.Тұрлыханов тасқа салынды. Сайлаушы: Сайламаушы:

Ғалыхан 40 17

Бахыткерей —19 29

Айдархан 20 27

Сөйтіп, Алашордасының бастығына Ғ. Бөкейхан сайланды. Оқу комиссиясына сайланды: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Е.Омаров, Б.Сәрсенов, Т.Шонанов. Халықтан милиция, оқу комиссия һәм Алашордасының расходына жиылатын ақша әзірге ұлт қазнасынан болып табылады. Түпкілікті ұлт қазнасын түзеу Алашордасының міндетінде. Азық-түлік мәселесін һәм өкілдердің бұл туралы берген мағлұматын тексеріп, Съез мынадай қаулы қылды:

  1. Азық-тулік жұмысын сайланған земстволар ешбір тоқтаусыз өз қолына алады.
  2. Алашордасы әрбір облыстағы астықтың ұзын санын біліп, астық жоқ жерге астығы мол облыстардан астық алып беруге міндеткер.
  3. Қырғыз-қазаққа сатып алынған астықтың азық-тулік комитеттері тоқтатпас үшін Алашордасы қам қылады:

Алашордасы жақын арада ығлан етілетін болған соң, программада көрсетілген /мәселелері/ муфтилік, народный сот, ауылнай управление мәселелері Съезде қаралмай кейінге қалды. Уақытша автономия ығлан етіліп, Алаш құрылтайы жиылғанша, қазақ-қырғыз Орынбор муфтилігі қарауында болады. Болашақ Алаш құрылтайына Орынбор муфтилігіне сайланған қазақ қажылары қазақ-кырғыз мекемесін кұру құқында жоба кіргізуге міндеткер. Ел ішіндегі народный сот ешбір іс бітіре алмайды һәм халыққа сенімді емес. Ел ішіндегі үрлық күннен-күнге күшейіп бара жатыр. Соның үшін үрлықты тиятын уақытша сот құру һәм бұл соттың тәртібін түзсу Алашордасының міндетінде. Съез жабылды 13 желтоқсан 1917 жылы.

Алашорда шығарған заңдар[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1918 жылы 24-ші /11/ маусымдегі мәжілісінде Алашорда қаулы қылған:

  • Совет хүкіметінін заңдары туралы

Алаш автономиясына қараған жерде Совет хүкіметінің шығарған заңдары жойылсын.

  • Земство туралы

Уақытша хүкіметтің 17-ші маусымде 1917-жылы бекіткен заңы бойынша кіргізілген Совет хүкіметі қойған жергілікті мекемелер Алаш автономиясының жерінде қайтадан орындарына отырсын. Жергілікті мекемелер әлі кіргізілмеген сол 17-ші маусым 1919 жыл заңы бойынша кіргізілсін. Уолостной земство кіргізілгенше уолостарда хакімшілік жүргізуші ақпан өзгерісінен кейін жасалған уолостной, ауылнай секілді комитеттер болсын. 

  • Ғаскер кеңесін жасау туралы

Алашорданың қасында үш кісіден Ғаскер Кеңесі /Военный Совет/ жасалсын. Ол Кеңестің қызметі Соғыс Министрлігіндей болады. Алашорданың областной, уездной Ғаскері Кеңестерін ашсын. Ғаскери Кеңес Көпшілдермен соғысу үшін жігіт шақырсын. Дін, сөйлеу, баспасөз, жиылысу, Бас бостандықтары туралы Жаңадан заң шыққанша Алаш автономиясының жерінде Уақытша хүкіметтің дін, сойлсу, баспасөз, жиылысу, ұйымдасу, бас бостандықтары туралы шығарған заңдары, баяндамалары іске ассын.

  • Жер туралы

Алаш автономиясының жерінде жер пайдалану туралы жасалған жоба бекітілсін.

  • Темір жол туралы

Жергілікті мәнісі бар темір жолдары Алаш автономиясының жерінде салуға рұқсатты жалғыз Алашордасы берсін.

  • Мемлекет салығы туралы

Алаш автономиясының жергілікті халыққа түсетін мемлекет салығы Алашорданың қазынасына түседі, топтан /көптен/ алым тез жиналсын. Алаш автономиясының жерінде жер пайдалану туралы Уақытша Ереже

  1. Жер мәселесін түпкілікті етіп шешу жалпы Ресей Құрылтайына тиіс.
  2. Жалпы Ресей Құрылтайы жер заңын шығарғанша Алаш автономиясының жерінде төмендегі ретпен жер пайдалануға болады:
  3. Алаш автономиясының жерінде жерді мүлік бөлу жогалады.
  4. Жердің кендерін, судың балығын, судың тегін көшін пайдалануға рұқсат жалғыз Алашордадан беріледі.
  5. Қазақ арасындағы жер дауларын үш кісілік /третейский/ таңдалған сот бітіреді. Дауласқан жақтардың әрқайсысынан бір ақсақал кіреді, председателі екі жағы келісіп, сайланган адам болады.
  6. Қазақ пен орыс арасындағы жер дауларын жергілікті земство мекемелері бітіреді.
  7. Ақпан өзгерісінен соң, кесілген жерлерге кісі жазу, бірден бір учаскеге ауыстыру, жер кесіп қосу /бір резка/ тоқталады.
  8. Әлі мұжық орналаспаған учаскелер ақсүйектерге, шіркеуге, сопыханаға, мал өсірушіге, школга, саудагер-кәсіпшілерге, емханаларға арналып, кесілген жерлер, оброчный статьялар, әлі кісі орнамаған хуторлар жергілікті халық пайдасына беріледі.

а) Қазақ жерінің арасындагы учаскелер иелеріне беріледі. ә) Қазақ жерлері мен орыс поселкелерінің араеындагы участкелерді жергілікті халыққа земство мекемелері үлестіреді.

  1. Ақпан өзгерісі болғанша жоспарланган, уақытша комиссиялар алған жерлердегі қыстауын тастап кетпеген қазақтар сол қыстауларында қалады.
  2. Ақпан өзгерісіне дейін уақытша комиссиялар алған, бірақ әлі шегі жүргізілмеген участкелер бұрынғы иелеріне кайтады.
  3. Қазынаның жеке билейтін ағаштарының ішіндегі шабындықтары, жайылымдарын халыққа земство үлестіреді /жергілікті земство/.
  4. Переселен мекемесінен мемлекет мүлкін билейтін мекемелер осы ереженің 6-шы бабында көрсеткен учаскелерді жалға беруге жасаган үзын срокты договорлар /шартнамалар/ жойылады.
  5. Мал тұқымын асылдандыратын орындар, үлгілі егіндіктер, шаруа үйрететін фермалар кесілген учаскелерімен, мүлік-сайманымен земствоға беріледі.

Переселен мекемесі жойылады, оның шаруашыл, ұйымшыл, санақшыл, бөлікшіл, мектепшіл, қүдықшыл, сушыл бөлімдері земствоның тиісті бөлімдеріне аударылады, земствоға беріледі.

Екінші жалпықазақ Съезінде сайланған Алаш Орданың халық кеңесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1. Бөкей ордасынан: Уәлитхан Танашев, 2. Орал облысынан: Халел Досмұхамедұлы, 3. Ақмола облысынан: Айдархан Тұрлыбаев, 4. Торғай облысынан: Ахмет Бірімжанов, 5. Семей облысынан: Халел Ғаббасов, 6. Жетісу облысынан: Садық Аманжолов, 7. Сырдария облысынан: Мұстафа Шоқай, 8. Облыстардан тәуелсіз: Әлихан Бөкейхан, 9. Жанша Досмұхамедов , 10. Әлімхан Ермеков, 11. Мұхаметжан Тынышбаев, 12. Бақтыгерей Құлманов , 13. Жақып Ақпаев, 14. Базарбай Мәметов, 15. Отыншы Әлжанов, 16. Оларға кандидат болып сайланғандар: 1. Иса Қашқымбаев, 2. Нүсіпбек Жақыпбаев, 3. Ережеп Итбаев, 4. Сатылған Сабатаев, 5. Есенғали Қасаболатов, 6. Батырқайыр Ниязов, 7. Мұқыш Боштаев, 8. Сейілбек Жанайдаров, 9. Сәлімгерей Нұралыханұлы, 10. Омар Алмасов, 11. Сейдәзім Қадырбаев, 12. Аспандияр Кенжин, 13. Молданияз Бекімов, 14. Есен Тұрмағамбетов, 15. Жәнек Солтанаев.[1]

Алашордасына мына адамдар сайланды[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  • Бөкейліктен - Уәлитхан Танашұлы
  • Оралдан - Қалел Досмұқамбетұлы
  • Ақмоладан - Айдархан Тұрлыбайұлы
  • Торғайдан - Ақмет Бірімжанұлы
  • Семейден - Қалел Ғаппасұлы
  • Жетісудан - Садық Аманжолұлы
  • Сырдариядан - Мұстафа Шоқайұлы

Облыстардан тысқары:

  • Әлихан Бөкейханұлы
  • Жанша Досмқамбетұлы
  • Әлімхан Ермекұлы
  • Мұқаметжан Тынышпайұлы
  • Бақыткерей Құлманұлы
  • Жақып Ақбайұлы
  • Базарбай Мәметұлы
  • Отыншы Әлжанұлы

Оларға орынбасарлыққа сайланғандар:

  • Ғайса Қашқынбайұлы
  • Түсіпбек Жақыпбайұлы
  • Ережеп Итбайұлы
  • Сатылған Сабатайұлы
  • Есенғали Қасаболатұлы
  • Батырқайыр Ниязұлы
  • Мұқыш Поштайұлы
  • Сейілбек Жанайдарұлы
  • Сәлімгерей Нұралиханұлы
  • Омар Алмасұлы
  • Сейдазім Кәдірбайұлы
  • Аспандияр Кенжеұлы
  • Астабыс Капитан Бегімұлы
  • Есен Тұрмағамбетұлы
  • Жанеке Сұлтанбайұлы [2]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. «Алаш» қозғалысы. Алматы, 2008. ISBN 9965-32-715-7
  2. <<Тар жол, тайғақ кешу>>