Құныскерей Қожахметұлы

Құныскерей Қожахметұлы(1895, Атырау облысы, Қызьшқоға ауданы, Кеңқоқты қыстағы 28.1.1968, Түркіменстан, Мары 370 облысы, Сараджа ауылы, «Кіші әулие» қорымы) - батыр, Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында қуғынға ұшыраған тарихи тұлға.

Тегі — 12 ата байұлына жататын ысық руының Қадырғүл тармағындағы Тоғызбай атасынан. Ескіше оқып, хат таныған. Қазан революциянан кейін Батыс Қазақстан аймағындағы әлеуметік-саяси уақиғаларға белсене қатысқан. Әсіресе Ж. Досмухамедовпен, Қуанай хазірет Қосдәулетовпен, т.б. аралас-құралас болған. Кейін Құныскерей Кеңесі өкіметі жағына шығып, Қызылқоға өңіріндегі 30-ыншы а-нда жергілікгі кеңес терағасы (ауылнай) болған. Оның большевиктер тарапынан қуғындалып, «банды» атануының себебін ел аузындағы әңгімелер әр қилы түсіндіреді. Солардың бірінде үйінде отырған қонақты (кей деректе — құдасы, атақты әншікомпозитор, ақын Ерғали Аязбайүлы, кей деректе — кеңес екіметіне бағынбай, қашып жүрген Нұрым, Ерім, жұқа Ерғалиды) ұстап беруден бас тартып, ауданыдық милиция мен болыстық атқару комеитеттінің бастығымен кикілжіңге келеді. Сондай-ақ өзге куәгерлердің айтуынша, Құныскерей жергілікгі кеңес органдарының халыққа шектен тыс салық салып, қанаған асырасілтеушілік әрекеттеріне қарсы шығып, наразылық білдірген. Құралайды көзге атқан мергендігімен, ат жаратып, тазы баптаған сейіскерлігімен, жаурыны жер иіскемеген палуандығымен даңқы шыққан Құныскерей бой тасалап, қашып жүргенде де елге сыйлы болған; жергілікті тұрғындар оны қуғыншылардан сырттай қорып, ізін жасырып отырған. Бірақ әбден өшіккен «қызыл белсенділер» соңынан қалмай, оны қылмыскер, баскесер етіп көрсетуге тырысады. Оған Тайсойған құмына тығылған Бекен-Таңбай, Жадыражай, Жамал, Дәмеш, Ерім, жұқа Ерғали, т.б. қашқындардың Құныскерейдің атын жамылған, қарақшылық әрекетгері де себеп болған тәрізді. Ақыры, 1930 жылы шілде айында қуғыншылар отряды Құныскерейдің иесіз қыстауын өртеп, әкесін — Қожахмет қартты атып өлтіреді. Ол жазықсыз қарияны оққа жыққан жауларын - милиңиялар отрядын жалғыз өзі қапияда тұтқындаған, кегін қайтарады. Көп ұзамай жергілікті билік органдары әйелі мен бала-шағасын тұтқындаған соң Құныскерей ағайын-туысқа кесірін тигізбеуді ойлап, Қаратөбе жері арқылы Башқұртстанға асады. Уфа қаласы маңындағы теміржолда жұмыс істеп жүріп, башкүрт қызы Марияға үйленеді. Бірақ қуғыншылар құрығы башқұрт жеріне де жетіп, қара басына қауіп тенген соң 1933 жылы әйелімен Қарақалпақстанға, 1935 жылы Түркіменстанның Мары облысындағы «Сараджа» ұжымшарына ауады. Ол жақта аты-жөнін өзгертіп, «ӘбілқайырЕлемес Жаманов» атанады. Мариямнан Шолпан (1937 жылы туған), Айман (1943 жылы туған) атты екі қызы дүниеге келеді. Жастайынан еңбеккер, алғыр Құныскерей «Елемес Жаманов» деген атпен ұсталықтан бастап ұжымшар басқармасы төрағасы, кейін кеңшар директорының орынбасары қызметіне дейін көтеріледі. 1955 жылы зейнет демалысына шығып, 1968 жылы 28 қаңтаарда дүниеден озған. Кез жұмар алдында қыздарына құпия тағдырын, шын тарихын ашып, туған жері — Тайсойғанға барып, ағайын-туыстарын тауып алуға аманаттайды. Құныскерейдің бел баласы Айтмүқан қазір Атырау облысының Дендер ауылында тұрады. Алғашқы әйелі Әсем Досқалиқызы (1906-1988) кезінде көп қуғын көріп, балаларын таба алмай, Атырау облысының Ескене ауылында қайтыс болған. Бел немере інісі Селімгерей 1930 жылы Ақтөбе түрмесінде атылған, үш атадан қосылатын бір туысы — Хамидолла Орынбайұлы (Тапаев) Атырау облысының Қызылқоға ауданындағы бұр. «Қызыл ту» кеңшарында еңбек етгі. Құныскерей туралы аңыз еңгімелер көп.

Jл туралы X. Есенжановтың «Ақ Жайық» трилогиясында, М.Межитовтің «Құмдағы із» романында, Қ.Хасановтың «Қос батырдың хикаясы» атты жинағында (А, 2000) жазылған. Қ.Қараманүлының «Жалғыз салт атты» повесіндегі шытырман оқиғалар Құныскерей тағдырын елестетеді. Атырау облысында саяси қуғын-сүргін көріп, жазықсыз жалалы болған Құныскерей атын ардақтау мақсатыңда қоғамдық қор құрылған.