Жалаңашкөл көлінің маңындағы шекаралық қақтығыс
| Жалаңашкөл көлінің маңындағы шекаралық қақтығыс | |||
| Дата | |||
|---|---|---|---|
| Орын |
Жалаңашкөл көлі, Семей облысы, Қазақ КСР, КСРО | ||
| Нәтиже |
Кеңес шекарашылары шекараны қорғады | ||
| Аумақтық өзгерістер |
жоқ | ||
| Қарсыластар | |||
|
| |||
| Шығындар | |||
| |||
Жалаңашкөл көлінің маңындағы шекаралық қақтығыс (орыс. Пограничный конфликт у озера Жаланашколь) – 1969 жылы 13 тамызда КСРО шекарасын бұзған кеңес шекарашылары мен қытай жауынгерлері арасындағы қақтығыс. Соның нәтижесінде қытайлық басқыншылар кеңестік территориядан ығыстырылды.
Қытайда бұл шекаралық қақтығыс Қытайдағы Юмин уезінен Жалаңашкөл көліне қарай ағып жатқан өзен атымен байланысты Теректі оқиғасы (铁列克提事件) деп аталады. Шекараның қазақ (кеңестік) жағында Қусақ деген атпен белгілі Теректі өзені қазіргі қазақ-қытай шекарасын шамамен 45°37′00″ с. е. 82°15′30″ ш. б. / 45.61667° с. е. 82.25833° ш. б. (G) (O) (Я),[2] ал кеңес-қытай шекарасының сызығы (кеңестік карталарда көрсетілген) сәл шығысқа қарай (топографиялық картада № 40 белгі[3]).[4]
Фон[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Даманск аралындағы шайқастардан кейін Қытай шекараны қайта қарау әрекеттерінен бас тартқан жоқ. 1969 жылдың мамыр-маусым айларында қытайлар Жетісу қақпасы аймағындағы қазақ секторындағы шекараны бірнеше рет бұзуға әрекеттенді. 12 тамызда шекара бекеттерінен алыс емес жерде кеңес шекарашылары қытай әскерлерінің көптігін байқады. Кеңестік тарап Қытай әскери қызметкерлерін келіссөзге шақырды, бірақ олардан жауап алмады.[5] «Родниковая» және «Жаланашкөл» заставалары жоғары дайындық режиміне қойылды. Кеңес шекарашылары траншеяларды қазып, траншеялар мен байланыс өткелдерін жасады, сонымен қатар қапталдарға 2 БТР қойды.
Шығындар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кеңестік тараптың шығыны 12 адамды құрады, оның ішінде 10 адам жараланып, 2 адам қаза тапты. Қытайлардан 19 адам қаза тауып, 3 адам тұтқынға алынды, оның екеуі Үшарал қаласына жеткізілген кезде алған жарақаттарынан қайтыс болды.[1]
13 тамыздағы оқиғалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Таңертең Қытай әскерилері 9 және 6 адамнан тұратын екі топпен Жалаңашкөл заставасы аймағында кеңестік шекараны бұзды. Кеңестік территорияға 400 және 100 метрге барған қытайлықтар таңғы сағат 7-де көрнекі түрде қазуға кірісті. Осы кезде жүзге жуық қытай әскері шекара сызығының артына шоғырлана алды. Кеңес шекарашылары қақтығысты қантөгіске жеткізгісі келмеді, бірақ қытайлар ескертулерге жауап бермеді.[6]
Теректі шекара заставасының сол қапталында да 12 қытай әскері шекараны бұзды. Сарбаздар басқару белдеуімен Каменная төбесіне қарай жылжыды. Подполковник Никитенконың бұйрығымен кіші лейтенант Пучков шекарашылармен бірге 2 БТР-мен қытай жауынгерлерінің жолын кесті.[7][8] Пучков қытайлардың өз территориясына оралуын талап етті. Сағат 7.40-та бронетранспортерлер шекарашылардың жамылғысымен биіктерге қарай жылжыды. Қытай сарбаздары жауап ретінде пулеметпен оқ жаудырды. Кеңес шекарашылары жауап беруге мәжбүр болды.[6]
- «Бізге шабуыл жасау бұйырылған кезде, — деп еске алды Теребенков, — солдаттар бронетранспортерден бірден түсіп, алты-жеті метр аралықта таралып, төбеге қарай жүгірді. Қытайлар тек Каменнаядан ғана емес, шекара сызығынан да оқ жаудырды. Менде жеңіл пулемет болды. Кішкентай төбені көріп, артына жатып алып, окоптарды бірнеше рет атқылаған. Бұл кезде сарбаздар қимылдап жатты. Олар жатып, автоматты оқ жаудырғанда, мен жүгірдім. Сөйтіп, бір-бірімізді қолдап, көшіп кеттік».[9]
Көп ұзамай тағы бірнеше ондаған қытай әскерлері шекарадан атқыштар мен танкке қарсы қарулармен қаруланған. Қытайлар төбелердің бірін басып алды. Олармен 3 бронетранспортердегі шекарашылар шайқасқа шықты. Аға лейтенант Ольшевскийдің қолбасшылығымен 2 бронетранспортердің қолдауымен 8 жауынгерден тұратын топ периметрлік қорғанысқа өтуге мәжбүр болған қытай солдаттарының артына өтті.
Говор тобы Оң биіктікке шабуыл жасады. Шабуыл кезінде ол қытайлықтардың оқына ұшырады, Дулепов қаза тапты, тағы 8 шекарашы жараланды. Алайда, шығынға қарамастан биіктік алынды. Ольшевский мен Теребенковтың топтары қытай окоптарына граната лақтырды. Бұл ретте шекарашылар шығынға ұшырады, қатардағы В.Рязанов өлімші жарақат алды. Сағат 9-ға қарай биіктік қайтарылды, кеңес жауынгерлері шекарада бекіністі. Қытайлар бұдан былай шабуыл жасаған жоқ.
Ұрыс даласында 4 ТТ тапаншасы, 9 СКС карабині, бір РПД пулеметі, 4 танкке қарсы граната және 27 қол гранатасы, 6 жинақталған снаряд, радиостанция, 2 кинокамера, 1 фотоаппарат және басқа заттар табылды.[7]
Салдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бұл қақтығыс КСРО мен Қытай арасындағы Даманск аралындағы шайқастардан кейінгі ең ірі әскери қақтығыс болды. Қытай тарапы шекараның қазақстандық бөлігінде бұдан былай арандатушылық жасаған жоқ. 1969 жылы 14 қыркүйекте Бейжіңде А.Н.Косыгин мен Чжоу Эньлай соғысты тоқтату туралы келісімге келді.
1970 жылы 7 мамырда КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының № 5095-7 Жарлығымен отыздан астам ерекшеленген шекарашылар марапатталды:
- Ленин ордені – 1 әскери қызметші
- Қызыл Ту ордені – 5
- Қызыл жұлдыз ордені – 6
- 3-дәрежелі Даңқ ордені – 2
- «Ерлігі үшін» медалі – 10
- «Әскери еңбегі үшін» медалі – 11
Қақтығыс алаңының одан әрі тағдыры[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1998 жылы 4 шілдеде ҚХР төрағасы Цзян Цзэмин мен Қазақстан президенті Алматыда өткен «Шанхай бестігінің» үшінші саммиті кезінде даулы аймақты Қытайға беру туралы келісімге қол қойды. 2008 жылы 13 тамызда Қытай билігі сол жерде олардың марқұмдарына ескерткіш орнатты.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b [militera.lib.ru/h/20c2/04.html Россия (СССР) в войнах второй половины XX века]. — Триада-фарм, 2002. — С. 176.
- ↑ тридцать восьмая пограничная точка по «Соглашению между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой о казахстанско-китайской государственной границе, подписанному в Алматы 26 апреля 1994 года»; см. О ратификации Соглашения между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой о казахстанско-китайской государственной границе. Указ Президента Республики Казахстан от 15 июня 1995 г. № 2331 Мұрағатталған 5 қазанның 2013 жылы.
- ↑ Topomapper — Topographic maps world-wide.(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ См. также расположение реки Теректы относительно зоны конфликта на карте Боевые действия в вооруженном конфликте в районе озера Жаланашколь 13 августа 1969 г. Мұрағатталған 9 желтоқсанның 2014 жылы.
- ↑ Окороков, 2008
- ↑ a b Окороков, 2008
- ↑ a b Игорь Петров. Советско-китайские войны. Пограничники против маоистов. — Үлгі:М: Эксмо, 2017.
- ↑ На страже границ Отечества. Пограничные войска России в войнах и вооружённых конфликтах XX в. T. 3. — Үлгі:М: Граница, 2000. — C. 392.
- ↑ Андрей Мусалов. Даманский и Жаланашколь. Советско-китайский вооружённый конфликт 1969 года. — Үлгі:М: Экспринт, 2005. — С. 35.