Жіктік жалғау

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Жіктік жалғау - баяндауышқа ғана тән жалғау. Жіктік жалғау тек қана синтаксистік қызмет атқарады.

Жіктеу категориясы - қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге де сөз таптарына, соның ішінде есімдерге де тән қасиет.

Жалғану жүйесі мен формалары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қазақ тіліндегі сөздер төмендегідей төрт топқа бөлініп, төрт үлгі бойынша жіктеледі:

Бірінші топ

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Бірінші топқа отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктері, есімшелер, зат есімдер, сын есімдер, сан есімдер, есімдіктер, үстеулер жатады;

Үлгілер:
а) тұр, жүр.
Жекеше Көпше
1-жақ тұр-мын, жүр-мін тұр-мыз, жүр-міз
2-жақ тұр-сың, жүр-сің тұр-сыңдар, жүр-сіңдер
тұр-сыз, жүр-сіз тұр-сыздар, жүр-сіздер
3-жақ тұр, жүр тұр, жүр
ә) Есімшелер: барған, келген; баратын, келетін; барар, келер;
бармақ(шы), келмек(ші).
Жекеше Көпше
1-жақ барған-мын, келген-мін барған-быз, келген-біз
2-жақ барған-сың, келген-сің барған-сыңдар, келген-сіңдер
барған-сыз, келген-сіз барған-сыздар, келген-сіздер
3-жақ барған, келген барған, келген
б) Зат есімдер:оқушы, мұғалім т. б.
Жекеше Көпше
1-жақ оқушы-мын, мұғалім-мін оқушы(лар)-мыз, мұғалім(дер)-біз
2-жақ оқушы-сың, мұғалім-сің оқушы(лар)-сыңдар, мұғалім(дер)-сіңдер
оқушы-сыз, мұғалім-сіз оқушы(лар)-сыздар, мұғалім(дер)-сіздер
3-жақ оқушы, мұғалім оқушы(лар), мұғалім(дер)
в) Сын есімдер: аласа, үлкен т. б.
Жекеше Көпше
1-жақ аласа-мын, үлкен-мін аласа-мыз, үлкен-біз
2-жақ аласа-сың, үлкен-сің аласа-сыңдар, үлкен-сіңдер
аласа-сыз, үлкен-сіз аласа-сыздар, үлкен-сіздер
3-жақ аласа, үлкен аласа, үлкен
г) Сан есімдер: оныншы, үшінші т. б.
Жекеше Көпше
1-жақ оныншы-мын, үшінші-мін оныншы-мыз, үшінші-міз
2-жақ оныншы-сың, үшінші-сің оныншы-сыңдар, үшінші-сіңдер
оныншы-сыз, үшінші-сіз оныншы-сыздар, үшінші-сіздер
3-жақ оныншы, үшінші оныншы, үшінші
ғ) Есімдіктер: қалай, кім т. б.
Жекеше Көпше
1-жақ қалай-мын, кім-мін қалай-мыз, кім-біз
2-жақ қалай-сың, кім-сің қалай-сыңдар, кім(дер)-сіңдер
қалай-сыз, кім-сіз қалай-сыздар, кім(дер)-сіздер
3-жақ қалай, кім қалай, кім(дер)
д) Үстеу: бірге
Жекеше Көпше
1-жақ бірге-мін бірге-міз
2-жақ бірге-сің бірге-сіңдер
бірге-сіз бірге-сіздер
3-жақ бірге бірге

Екінші топ

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Екінші топқа -а, -е, -й (бара, келе, сөйлей) формалы және -п, -ып, -іп (қарап, айтып, келіп) формалары көсемшелер жатады; олар екінші үлгі бойынша жіктеледі.

Үшінші топ

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Үшінші топқа етістіктің жедел өткен шақ формасы (бар-ды, кел-ді), мен шартты рай формасы (барса, келсе) жатады; бұлар үшінші үлгі бойынша жіктеледі.

Төртінші топ

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Төртінші топқа етістіктің бұйрық рай формасы (бар, кел) жатады да, төртінші үлгі бойынша жіктеледі.

  • А. Ысқақов, "Қазіргі қазақ тілі", 1974 ж.