Қазақстан тарихы
Қазақстан тарихы – Еуразия құрлығындағы ең үлкен елдің даму тарихы. Кеңестік дәуір кезінде бұл терминді қазіргі Қазақстан саяси шекарасына қатысты қолданып келген, яғни бүгінгі көрші мемлекеттердің территориясында қалған археологиялық немесе тарихи жәдігерлер, қалалар мен оқиғалар қарастырылмаған. Қазақстан тарихы ұғымы үлкен Еуразия аймағында болған барлық тарихи оқиғалармен тығыз байланысты.
Ежелгі дәуірде Қазақстан аумағында алғашқы адамзат мекендері пайда болды. Палеолит кезеңінде тас құралдар мен қаруларды қолданған алғашқы адамдар өмір сүрді. Неолит кезеңінде адамдар отырықшылыққа көшіп, егіншілік пен мал шаруашылығымен айналыса бастады. Бұл кезеңде Қазақстан аумағында Ботай мәдениеті қалыптасты, олар әлемде тұңғыш рет жылқыны қолға үйреткені белгілі.
Ерте темір дәуірінде Қазақстан жерінде сақтар, үйсіндер мен қаңлылар секілді көне тайпалар өмір сүрді. Сақтар (б.з.д. VII-III ғғ.) өздерінің ерекше мәдениетімен және жауынгерлігімен танымал болды. Олар металл өңдеу өнерінде жетістікке жетіп, өздері қолданған қару-жарақтар мен зергерлік бұйымдарымен белгілі болды. Үйсіндер мен Қаңлылар (б.з.д. II ғ. – б.з. V ғ.) Орталық Азияда қуатты мемлекеттер құрып, Қытаймен және басқа көрші елдермен сауда және мәдени байланыстар орнатты.
VI ғасырда түрік тайпаларының бірігуі нәтижесінде Түрік қағанаты құрылды. Бұл кезеңде түркілер Орталық Азияның кең аумағын басқарып, Ұлы Жібек жолының маңызды бөлігіне айналды. Түрік қағанатының құлауынан кейін Қазақстан аумағында Батыс Түрік қағанаты (603-704 ж.), Түркеш қағанаты (704-756 ж.), Қарлұқ қағанаты (756-904 ж.) сияқты мемлекеттер пайда болды.
XIII ғасырда Шыңғыс ханның жаулап алу жорықтары нәтижесінде Қазақстан аумағы моңғол империясының құрамына кірді. Шыңғыс ханның ұлы Жошы ұрпақтары Қазақстан аумағында Алтын Орда мемлекетін құрды. Алтын Орданың ыдырауынан кейін Ақ Орда мен Көк Орда пайда болды. Кейінірек Ақ Орда бөлініп, оның орнына Өзбек хандығы мен Ноғай Ордасы құрылды.
1465 жылы Жетісу аймағында Керей мен Жәнібек сұлтандар Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығы XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басында күшті мемлекетке айналып, қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігін жаулап алды. Қасым ханның тұсында (1511-1521 жж.) Қазақ хандығының аумағы кеңейіп, халық саны 1 миллионға жетті. Ол "Қасым ханның қасқа жолы" атты алғашқы заңдар жинағын шығарды. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығының сыртқы саясаты жоңғарлармен, орыстармен және басқа да көрші елдермен күреске бағытталды.
XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басында жоңғарлар Қазақ хандығына жиі шабуыл жасады. Бұл кезең қазақ тарихында "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деген атпен белгілі. Жоңғар шапқыншылығы қазақтардың үлкен қасіретіне айналды, бірақ олар ақыры жоңғарларды жеңіп, өз тәуелсіздігін сақтап қалды.
XVIII ғасырдың ортасынан бастап Қазақ хандығы Ресей империясының ықпалына түсе бастады. 1731 жылы Кіші жүз Ресейдің протекторатын қабылдады, кейінірек Орта жүз бен Ұлы жүз де Ресейдің құрамына кірді. XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақтардың соңғы ханы Кенесары Қасымұлы Ресейге қарсы көтеріліс ұйымдастырды, бірақ бұл көтеріліс сәтсіз аяқталды.
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанда Алаш Орда автономиясы құрылды. Бірақ 1920 жылы Алаш автономиясы Кеңестік Ресейдің құрамына кіріп, Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы болып өзгертілді (1925 жылы Қазақ АКСР-і деп өзгертілді). 1936 жылы Қазақстан Кеңес Одағының толық мүшесі ретінде Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы болып қайта құрылды.
1920-1930 жылдары Қазақстанда ашаршылық пен репрессиялар болды. 1921-1922 жылдары және 1932-1933 жылдары ұжымдастыру саясаты нәтижесінде миллиондаған адамдар қырылды. Алаш зиялылары, оның ішінде Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы және басқалар, репрессияға ұшырады.
1941-1945 жылдары Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстаннан 1,2 миллионнан астам адам майданға шақырылып, олардың жартысы қайтыс болды. Соғыс кезінде Қазақстанға көптеген зауыттар мен фабрикалар эвакуацияланды. Соғыстан кейін Қазақстан индустриаландыру мен тың және тыңайған жерлерді игеру саясатының орталығына айналды.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялады. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан демократиялық реформалар мен нарықтық экономикаға көшу процесін бастады. Елдің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен Қазақстан халықаралық аренада беделді мемлекетке айналды. Қазақстан 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етіп, 2011 жылы Ислам ынтымақтастығы ұйымының төрағасы болды.
Қазақстан арехеологиясы
Қазақстанның археологиялық зерттеулері ортағасырлық саяхатшылар мен тарихшылардың жазбаларынан бастау алады. І Петрдің жарлықтарымен және Сібірге бағытталған алғашқы академиялық экспедициялармен зерттеу жұмыстары күшейе түсті. Бұл зерттеулер Қазақстанның ежелгі тарихына қатысты маңызды мәліметтер жинауға мүмкіндік берді.
Ертістегі Қозыбай қонысы, Маңғыстау мен Солтүстік Қазақстанның неолиттік ескерткіштері, Ботай қонысы сияқты палеолит, неолит және энеолит дәуірлерінің жаңа ескерткіштері ашылды. Қола дәуіріндегі андронов және беғазы-дәндібай мәдениеті өкілдері егіншілікпен, мал шаруашылығымен айналысып, жауынгерлік күйме жасаған. Бұл дәуірдің мұралары – Қазақстанның жылқыны алғаш үйреткен жері ретінде танымал болуының айғағы.
Сақтар дәуірінде (б.з.б. VI-III ғғ.) алғашқы мемлекеттер құрылды, олардың орталығы Жетісуда орналасқан. Сақтардың өз жазуы, мифологиясы және «аң стилі өнері» деп аталған ерекше өнері болған.
Түрік кезеңінде (б.з. VI-XIII ғғ.) түрік тілдес тайпалар басымдық алып, Алтайда орталықтанған. Қазақстан территориясында Батыс-Түрік, Түргеш, Қарлұқ қағанаттары, оғыздар, қарахандар, қимақтар және қыпшақтардың мемлекеттері өмір сүрді.
Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан Тараз, Отырар, Испиджаб, Талхир қалалары Батыс пен Шығысты байланыстырған. Осы жол арқылы мәдениеттер мен діндер таралып, ислам діні VIII ғасырдан бастап кеңінен тарады. XIV-XV ғасырларда Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи кешені салынды.
Қазақстанның археологиясын зертету тарихы
1733 жылы академик Г. Ф. Миллердің басшылығымен жасалған бірінші академиялық экспедиция Қазақстанның археологиялық зерттеулерін жалғастырды. Экспедиция құрамында белгілі ғалымдар Л. Делаклоер, И. Фишер және геодезистер А. Красильников, А. Иванов, М. Ушаков жұмыс істеді.
1768-1774 жылдары екінші академиялық экспедиция Еділ бойы, Орал, Сібір мен Қазақстанның тарихын, географиясын және этнографиясын зерттеуді жалғастырды. Экспедицияға П. С. Паллас, И. П. Фальк, И. Г. Георги, П. И. Рычков және Х. Барданес сияқты көрнекті ғалымдар қатысты.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Орталық және Шығыс Қазақстанның табиғи байлықтарына қызығушылық күшейді. Геологтар мен кен инженерлері кен орындарын сипаттап, жазбалар қалдырды, бұл аудандардың археологиялық мәліметтер қорын байытты.
XIX ғасырдың орта шенінде негізінен Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан бойынша көп материал жиналды. Археологиялық ескерткіштерді жүйелі түрде зерттеу әлі басталмағанымен, кездейсоқ мәліметтер жинақталып, алғашқы қазба жұмыстары жүргізілді. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласындағы кен орындары мен археологиялық ескерткіштерге қызығушылық артты. Археологиялық комиссия, Тарих мұражайы және Мәскеу археологиялық қоғамы сияқты мекемелер зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1862 жылы Қазақстанда В. В. Радлов археологиялық жұмыстарды бастады. Ол Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен Сібірдің ежелгі ескерткіштерін топтастырып, кезең-кезеңге бөлуді ұсынды. 1867 жылы археологиялық комиссияның тапсырмасымен П. И. Лерх Түркістан өлкесін зерттеді. Ол Сауран, Сығанақ қалаларының орындарын қарастырып, Жанкент қаласының орнын қазды.
1893-1894 жылдары В. В. Бартольдтың Орталық Азияға сапары археология мен шығыстану ісін дамытуда маңызды рөл атқарды. Ол Шу және Талас алқабының ескерткіштерін зерттеп, тарихи қалаларды сәйкестендірді.
XX ғасырдың басында Ресейдің географиялық қоғамының Батыс Сібір, Семей және Орынбор бөлімдері, Орынбор ғылыми архив комиссиясы Қазақстанның археологиялық зерттеулеріне үлес қосты. Бұл зерттеулердің нәтижесінде XIX-XX ғасырларда нақты материалдар жинақталып, жүйеленді.
1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер мемлекеттік негізде жүргізілді. 1919 жылы Материалдық мәдениет тарихы академиясы, 1920 жылы Түркістан комитеті құрылды. 30-жылдары ірі экспедициялар Қазақстанның көптеген аудандарын қамтыды. Археологияны тарих ғылымының дербес бөліміне айналдыру жұмыстары жүргізілді.
1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясының құрылуымен археологиялық жұмыстардың көпшілігін Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты жүргізді. Бұл кезеңде Қазақстан археологиясы дамудың жаңа кезеңіне қадам басты.
Э. Х. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан экспедициясы Сарарқаның ежелгі ескерткіштерін зерттеді. Экспедиция неолит және энеолит дәуірлерінің тұрақтарын, андронов және дәндібай-беғазы мәдениеттерінің қоныстары мен зираттарын зерттеді.
1945 жылдан бастап Орталық және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедицияларының зерттеулеріне Қызылорда облысында С. П. Толстов басшылығымен Хорезм археология-этнография экспедициясы қосылды. 1947 жылдан бастап Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы С. С. Черниковтың басшылығымен жұмыс істей бастады, оның негізгі міндеті су астында қалатын аймақтардағы ескерткіштерді анықтау болды.
1954 жылы Тарих, археология және этнография институты К. А. Ақышевтің басшылығымен Іле археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Экспедиция сақтар мен үйсіндердің қорған обаларын тапты. 1950-жылдардың ортасында Оңтүстік Қазақстанда Қаратауда ежелгі палеолиттік тұрақтар табылды, бұл жаңа палеолитті зерттеу бағытын қалыптастырды. 40-жылдардың аяғы мен 50-жылдар Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы археологиялық зерттеулердің кеңеюімен есте қалды.
1960 жылы Қазақстан археологиясының картасы шығарылды, бұл археологиялық зерттеулердің маңызды кезеңінің қорытындысы болды. 60-70-жылдары жаңа ескерткіштерді анықтап, оларды зерттеу жалғастырылды.
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы қола және ерте темір дәуірлерінің ескерткіштерін зерттеуді жалғастырды. М. К. Қадырбаев бастаған экспедиция Тасмола мәдениетінің обаларын, андронов ескерткіштерін зерттеді. Г. Б. Зданович Солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштерін жаңа кезеңдерге бөліп, хронологиясын жасады. Х. А. Алпысбаев Оңтүстік Қазақстандағы палеолиттік ескерткіштерді зерттеді.
1970-жылдары Қазақстанда тас дәуірінің ескерткіштерін зерттеу жалғастырылды. В. Ф. Зайберттің жетекшілігімен Ботай мәдениеті ашылды, бұл ертедегі жылқы шаруашылығының дамуын көрсетті.
80-жылдары Қазақстан археологиясы ұйымдастырушылық өзгерістермен, археологиялық мектептердің пайда болуымен және монографиялық зерттеулердің шығуымен сипатталды. Бұл кезеңде қола дәуірі мен ерте темір дәуірінің экономикасы, көшпелі және егіншілік мәдениеттердің өзара әрекеті зерттелді.
Қазақстанның әртүрлі аймақтарында, әсіресе Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда археологиялық зерттеулер жүргізілді. Отырар, Күйрықтөбе және Алтынтөбе қалаларының орындарында қазба жұмыстары жасалды.
Қазақстан археологиясының дамуы келесі кезеңде жалғасты. Бұл кезеңде қола дәуіріндегі экономикалық және мәдени байланыстар, көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара әрекеті тереңдетіліп зерттелді.
1945 жылдан бастап, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясымен қатар, С. П. Толстов басшылығымен Хорезм археология-этнография экспедициясы Қызылорда облысында зерттеулер жүргізді. 1947 жылдан бастап Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы С. С. Черниковтың басшылығымен жұмыс істей бастады, оның негізгі міндеті су астында қалатын аймақтардағы ескерткіштерді анықтау және зерттеу болды.
1954 жылы К. А. Ақышевтің басшылығымен Іле археологиялық экспедициясы ұйымдастырылып, сақтар мен үйсіндер дәуірінің қорған обалары табылды. Оңтүстік Қазақстанда Қаратауда палеолиттік тұрақтардың табылуы Қазақстан археологиясында жаңа бағыттың негізін қалады.
1960 жылы Қазақстан археологиясының картасы шығарылып, 40-50 жылдардағы археологиялық зерттеулердің қорытындысы жасалды. 60-70 жылдары жаңа ескерткіштерді анықтау және оларды тереңдетіп зерттеу жұмыстары жалғастырылды. Орталық Қазақстан экспедициясы қола және ерте темір дәуірлерінің ескерткіштерін зерттеуді жалғастырды. М. К. Қадырбаев бастаған экспедиция Тасмола мәдениетінің обалары мен андронов ескерткіштерін зерттеді.
Г. Б. Зданович Солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштерін жаңа кезеңдерге бөліп, хронологиясын жасады. Х. А. Алпысбаев Оңтүстік Қазақстандағы палеолиттік ескерткіштерді зерттеді. 1970-жылдары Қазақстанда тас дәуірінің ескерткіштерін зерттеу жалғастырылды. В. Ф. Зайберттің жетекшілігімен Ботай мәдениеті ашылып, ертедегі жылқы шаруашылығының дамуы анықталды.
80-жылдары археологияда ұйымдастырушылық өзгерістер болып, аймақтық археологиялық мектептер пайда болды. Бұл кезеңде қола дәуірі мен ерте темір дәуірінің экономикасы және көшпелі мәдениеттердің өзара әрекеті тереңдетіліп зерттелді. Орталық Қазақстанда Атасу қонысында қола дәуірінің металлургиясы мен керамикасы зерттелді. Ертедегі металлургтер өнімдерінің химиялық және минералдық құрамы анықталып, өңдеу технологиясы зерттелді.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық архитектураны зерттеу дамып, ортағасырлық қалалар мен діни құрылыстар зерттелді. Жібек жолы бойындағы мәдени байланыстар мен сәулет өнерінің үлгілері зерттеліп, жаңа деректер мен жазбаша мәліметтер арқылы анықталды.
Ортағасырлық Қазақстанның археологиялық зерттеулерінің нәтижелері Отырар және басқа да қалалардың тарихы мен мәдениетін тереңірек зерттеуге мүмкіндік берді. Жергілікті қала мәдениетінің ерекшеліктері мен оның мұсылман әлемімен байланысы анықталды.
Қазақстан археологиясының маңызды бағыты петроглифтерді зерттеу. Жартастағы бейнелер мен ертедегі жазбаларды зерттеу көне мәдениеттердің дамуын анықтауға мүмкіндік берді.
Қазақ археологиясы тарихи және мәдени ескерткіштердің кешенді зерттеулері арқылы жаңа деңгейге көтерілді. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған мәліметтерді жүйелеу және талдау ғылыми қауымдастықта жоғары бағаланды. Археология тарих ғылымында революция жасап, өткеннің көрінісін кеңейтіп, жазбаша деректері аз елдер үшін маңызды болды. Қазақстан үшін археологиялық деректер ежелгі, ерте және орта ғасырлардағы тарихты зерттеудің негізі болды. Қазақстан археологиясының қалыптасуына В. В. Бартольд, В. В. Радлов, П. И. Лерх және Ш. Ш. Уәлиханов сияқты ғалымдар үлес қосты. Қазақстан археологиясы Ұлттық ғылым академиясының жүйесінде дербес ғылыми бағыт ретінде қалыптасып, дүние жүзілік ғылымды байытты. Қазақстанда миллион жыл бұрын адам мекендегенін дәлелдейтін ежелгі палеолиттік тұрақтар табылды. Қазақстанның төменгі палеолит мәдениеті Евразияның ортақ белгілерін көрсетеді.
Қола дәуіріндегі Евразия тайпаларының палеоэкономикасын дамытуда Қазақстан металлургиялық орталық ретінде маңызды рөл атқарды. Қазақстан ертедегі малшы-егінші тайпалардың көшпелілерге айналу үдерісін зерттеуге мүмкіндік береді. Сақ қорғандарын қазу жұмыстары Қазақстанды сақ тайпаларының маңызды орталығы ретінде анықтауға мүмкіндік берді. Қазақстанда урбанизациялық үдерістер мен қала мәдениетінің дамуы археологияның маңызды жетістіктерінің бірі болды.
Ұлы Жібек жолының Қазақстан жері арқылы өткені анықталды, бұл дүние жүзілік өркениеттің жетістігі болды. Қазақстанның мәдениетінің көпқырлылығы археологиялық материалдар арқылы дәлелденді. Қазақстандағы мәдени байланыстар Қытай, Таяу және Орта Шығыс, Орта Азия, Еділ бойы, Орал өңірі және Сібірмен болған. Батыс Түрік қағанаты, Түргеш, Қарлұқ қағанаттары және кейінгі Қарахан мемлекеттері ортағасырлық мемлекеттік құрылымдар болды. Отырар, Кедер, Тараз, Түркістан, Сарайшық, Талхир қалаларының археологиялық зерттеулері қазақ мемлекеттілігінің ежелгі түркілер, қарахандар, қыпшақтар мемлекеттерімен байланысын көрсетеді. Көшпелі және отырықшы өркениеттерді зерттеу мәдениеттердің өзара әсері мен байытылуын анықтайды.
Ежелгі Қазақстан тарихы
| № | Периодтың атауы | Уақыт шкаласы | Сипаттамасы |
|---|---|---|---|
| 1 | Тас дәуірі | Б. з. б. 2 млн 500 жылдан Б. з. б. 3 мың жылдыққа дейін | Адамзаттың алғашқы дамуы кезеңі, тас құралдарды пайдалану дәуірі. |
| 2 | Палеолит | Б. з. б. 2 млн 500 жылдан 45-35 мың жылға дейін | Палеолит - адамзат тарихындағы ең ұзаққа созылған және аса маңызды кезеңдердің бірі. Бұл кезеңде адам және оның шаруашылығының бастапқы қалыптасуы жүрді. Алғашқы адамдар жабайы өсімдіктер мен дәндерді жинап, жануарларды аулаған. Қоғамдық ұйымы күрделі де ұзақ даму жолынан өтті, бастапқы кезеңде адамдар бірігіп қорғану, шабуыл жасау, аң аулау және жиын-терін үшін бірлескен алғашқы тобырлар құрады. |
| 3 | Төменгі палеолит | Б. з. б. 2,6 млн жылдан — 100,000 жылға дейін | Ерте палеолит Қазақстан үш кезеңге бөлінеді: Олдувэй (б.з.б. 1 млн жыл - 800 мың жыл), Ашель (б.з.б. 800-140 мың жыл) және Мустье (40-35 мың жыл). Адамның алғашқы еңбек құралдары тастан жасалды. Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау жотасы мен Қарасу тұрағында ежелгі адамдар мекендеген. |
| 4 | Орта палеолит | Б. з. б. 300 — 30 мың жыл бұрын | Орта палеолит (б.з.б. 140-40 мың жыл) кезеңі ертедегі адамның дамуымен ерекшеленеді. Бұл уақытта адамдар шақпақ тастарды үйкелеу арқылы от шығаруды үйренді. Қазақстанда мұз дәуірінің басталуымен табиғи орта қатты өзгерді, тауларды мұз басып, ұзаққа созылған суыту кезеңі басталды. Орта палеолит дәуірінің адамдары - неандертальдықтар, олар аң аулау және терімшілікпен айналысты. |
| 5 | Кейінгі палеолит | Б. з. б. 50 — 10 мың жыл бұрын | Кейінгі палеолит (б.з.б. 40-35 мың жыл - 12-10 мың жыл) - адамның кеңінен тарай қоныстанған және нәсілдер мен нәсілдік топтардың қалыптасу уақыты. Рулық қауымдар қалыптасып, аналық рулық қоғам орнады. Ірі хайуанаттардың азаюымен, жаңа жетілдірілген еңбек құралдары пайда болды, бұл кезеңде адамның тұрмыс жағдайлары едәуір өзгерді. |
| 6 | Мезолит | Б. з. б. 10-15 мың жыл бұрын | Мезолит (орта тас ғасыры) (б.з.б. 12-5 мың жыл) - бұл кезеңде климаттың жылынуы мен мұздардың еруі орын алды. Садақ пен жебе сияқты маңызды өнертабыстар пайда болды, бұл құралдар аңшылық пен терімшілікті жетілдірді. Жануарларды қолға үйрету және дәнді дақылдарды өсіру мезолит дәуірінің ерекшеліктері болды. |
| 7 | Неолит | Б. з. б. 15-3 мың жыл бұрын | Неолит (жаңа тас ғасыры) (б.з.б. 5-3 мың жыл) - табиғаттың дайын өнімдерін иемдену орнына өндіруші шаруашылыққа негіз болған кезең. Мал шаруашылығы мен егіншілік пайда болды, бұл "неолиттік революция" деп аталды. Еңбек құралдары жетілдіріліп, керамикалық ыдыс жасау өнері дамыды. Қазақстанда бұл кезеңде 600-ден аса неолиттік және энеолиттік ескерткіш белгілі болды. |
| 9 | Қола дәуірі | Б. з. б. 35 / 33 — 13/11 ғасырлар | Қола дәуірі - б.з.б. 2-ші мыңжылдықта малшылық-егіншілік экономикасы және жоғары дамыған металлургия қалыптасты. Мал өсіруші тайпалар қуатты бірлестіктер құрып, қару-жарақ жасау металл өндірудің дербес саласына айналды. Андронов мәдениеті осы кезеңнің маңызды мәдени ескерткіші болып табылады. |
| 10 | Андронов мәдениетінің кезі | Б. з. б. XV-XIII ғасырлар | Қазақстан жерінде қола дәуірінің ең көрнекті мәдениеті. |
| 11 | Темір дәуірінің басы | Б. з. б. VIII ғасыр | Сақтар - б.з.б. 1-ші мыңжылдықтың басында Қазақстан далаларында, шөлейт және таулы аудандарында жартылай көшпелі және көшпелі мал шаруашылығы қалыптасқан. Жылқы шаруашылығы жедел дамып, сақтар атты жауынгер ретінде белгілі болды. Сақтардың шығу тегі мен мәдениеті әлі де зерттелуде, бірақ олардың көшпелі тұрмысқа көшуі б.з.б. 9-8 ғасырларда іске асырылған болуы мүмкін. |
Орта ғасырлар
| № | Мемлекет атауы | Хронологиясы | Астанасы |
|---|---|---|---|
| 1 | Батыс Түрік қағанаты | 603-704 жж. | Суяб |
| 2 | Түркеш қағанаты | 704-756 жж. | Суяб |
| 3 | Қарлұқ қағанаты | 756-904 жж. | Қойлық |
| 4 | Оғыз мемлекеті | IX ғасырдың соңы - XI ғасырдың басы | Янгикент |
| 5 | Қимақ қағанаты | IX ғасырдың соңы - XI ғасырдың басы | Имақия |
| 6 | Қарахан мемлекеті | 942-1212 жж. | Баласұғын, Қашқар |
| 7 | Қарақытай мемлекеті | 1125-1212 жж. | Ғұз Орда |
| 8 | Қыпшақ хандығы | XI ғасырдың басы - XIII ғасырдың басы | Сығанақ |
Жошы ұлысы
Қазақ хандығы
Алғашқы қазақ елі Алтын Орданың құрамында пайда болды. Алтын Орданың ыдырауынан кейін Ақ Орда мен Көк Орда пайда болды. Кейде олар бір-бірімен қосылып, Алтын Орданы қалпына келтіргісі келді, бірақ Ақ Орданың басқарушысы Барақ хан қайтыс болғаннан кейін Ақ Орда бөлініп, оның орнына Өзбек хандығы мен Ноғай Ордасы пайда болды.
Өзбек хандығын қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігін қамтыған елді басқарған Әбілқайыр хан басқарды, ол Барақ ханды өлтіруді ұйымдастырды. Елде жемқорлық таралып, салықтар өсіп, хандық тұрақсыз болды. Бұл жағдайды шешу үшін Керей мен Жәнібек хандар қазақтарды жинап, көтеріліс ұйымдастырды.
1465 жылы Жетісу аймағында Қазақ хандығы құрылды. 1468 жылы қазақтардың тәуелсіздігі үшін соғыс басталып, ол 1500 жылға дейін жалғасты.
1511 жылы Қасым хан Қазақ хандығын билей бастады. Қасым хан басқарған кезде Қазақ хандығы Ноғай Ордасына қарсы шығып, 1520 жылы ноғайлардың астанасын жаулап алды және ноғайларды Астрахан хандығына дейін ығыстырды. Қасым хан басқарған кезде Қазақ хандығы қазіргі Қазақстанның аумағына ұқсас территорияны қамтып, халық саны 1 миллионға жетті. Қасым хан билігі кезінде Қазақстан еуразиялық аренада атаққа ие болды және Ресей Царлығы Қазақ хандығымен алғашқы дипломатиялық қарым-қатынастарды орната бастады. 1520 жылы Қасым хан қазақтың алғашқы заңын шығарды, оны «Қасым ханның қасқа жолы» деп атайды.
Ресей Империясы
Совет үкіметі
Қазақстан Республикасы
Дереккөздер
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |