Абайдың өмірбаянына қосымша материалдар (мақала)

Абайдың өмірбаянына қосымша материалдар, Мұхтар Әуезовтің мақаласы.

“Абай Құнанбайұлының шығармаларының” 1940 жылы шыққан 2 томдық жинағының 2 томында жарық көрді. “Абайдың өмірбаянына қосымша материалдар” кітаптың 268-300 беттерінде. Алдымен

“Бұл жинақта Абайдың өмірбаяны бірқыдыру толықталып жазылса да, әлі де соған кірмей қалған қосымша материалдар аз емес. Бұл соңғы материалдар ақын өмірі үлкен кезең, үлкен іс мінездерін баян етпесе де, оның ұсақ әдет-машықтарын білдіреді.”

Жазушы бұл мақалаға ақын өміріндегі кейбір интимдік жағдайларды баяндайтын әңгімелерді кіргізбегенін айтып, аңшылық сауықтары, үй ішіне, келімді-кетімді кісілерге қатысты мінездері, кейбір айтқан сөздері туралы соңғы бөлімде айттық дейді. Бұлар көбіне Абайды көрген адамдардың айтуынан жазып алынған, солардың ішінде, әсіресе, Көкбай мен Турағұлдың айтқандары маңызды деген. Көкбай тұлғасына арнайы тоқталып, Абайды адам ретінде, ақын ретінде өте жоғары бағалағанын айтқан.

Сонымен қатар «Қосымша материалдардың бір алуанын бергендер: Мәдиар Түсіпұлы, Қатпа Қорамжанұлы, Әрхам Ысқақұлы т. б.» дейді. Олардың да Абаймен жақын араласуынын, бірақ әңгімелерінің «желісі болып құралған, жыл мөлшерімен тізілген, кезегімен келетін әңгімелер емес» екенін ескертеді. Қалған материалдардың («Абай өмірбаянына қосымша материалдар») кітапқа енгізілу қажеттілігі жайында:

«Ақынның өмірбаянына жанасатын материалдардың бір алуаны осылайша болғанын біз теріс те көрмедік. Сондықтан бұлар айтқан әңгімелер, сол айтылған қалпында үзінді-үзінді болып тізіледі. Оның ішінде кейбір адамдардың Абайға айтқан үлкенді-кішілі сөздері болса, көркіне, қисынына қарай айтыла отырады»

дейді. Көкбай әңгімесінде Абайдың өлеңге, поэзияға қоятын талабы, биліктегі ерекше турашыл, әділдігі, қонақжай-мырзалығы, шаруаға карау ерекшелігі, ақын, әнші, күйші, ертегішілерді бағалауы, аңшылыққа құмарлығы, кісі қабылдау, бағалау, сөйлеу ерекшеліктері т. б. жайында деректер келтірілген. Еуропа әдебиеті мен ғылымын қабылдау, түсінудегі мақсаты жайында қызықты мәлімет берген. Семейге келген Сергей деген миссионермен сөйлесуге (айтысуға) бүкіл Семей өңіріндегі қожа-молдалардың ішінен жалғыз Абай ғана жарап, жеңіп шығуы туралы әңгіме - Абай образын аша тусетін қызықты факт. Тураш әңгімесінде көбіне Абайдың адамшылық қасиеттері айтылған. Бұл жағынан Көкбаймен бір жерден шығып жатады. Кавказдықтарды (каторгадан қашқан) жасырып, асырағандығы, Н. Долгополовтың Абайды сынағаны жайында қызықты фактілер бар. Мәдиар, Қатпа, Әрхам айтқан әңгімелерде Абайдың жас жігіт кезіндегі бір сүйіспеншілік тарихы, аңшылық қызықтары, тапқыр, әділ биліктері, мақал-мәтел болып кеткен сөздері, Абай өмірінде кездескен мінезі қызық адамдар т. б. жайында айтылған.

Абайдың композиторлық дарыны жайында айтылып, 16 әнінің тізімі берілген. Абай мен Базаралының арасындағы тартыстың барысы қызықты әңгімеленген. Абай өмірінің соңғы күндері жайында айтылған. Осыларға қарағанда, Әуезовтің болашақ «Абай жолы» эпопеясына қажетті материалдарды ерте жинай бастағаны көрінеді.