Адамдық негізі - әйел (мақала)

«Адамдық негізі - әйел», Мұхтар Әуезовтің мақаласы. Әуезовтің қалам алды туындыларының бірінен саналатын бұл мақала Семейде шығып тұрған «Сарыарқа» газетінің 1917 жылғы 5 қыркүйектегі 12-санында жарияланған. Кейін «Лениншіл жас» газетінде (1966, 8 маусым), жазушының 12 томдық шығармалар жинағының 11-томында (1969, 7-9-беттер), 20 томдық шығармалар жинағының 15-томында (1984, 7-9-беттер), 1997 жылғы «Таңдамалысында» (327-328-беттер) қайта басылды. Бұл мақаланың жазылып, жариялануы жайлы Әуезовтің өзі 1928 жылы жазған өмірбаяны «Өз жайымнан мағлұматта» былай деп мәлімдейді:

«Алғашқы жазуларым сырлы әдебиет бетінде болмай, жалпы газет, журнал мақалаларынан басталады. Ең алғашқы баспаға шыққан статьям «Сарыарқа» газетінде: «Адамдык, негізі - әйел» деген нәрсе еді. Бұл анығында менің жалғыз өзімдікі емес. Тұраш екеуміздікі болатын. Негізгі пікір соныкі еді, мен соның пікірімен жаздым. Мақаланы бергенімізде ешқайсымыздың қолымыз жоқ еді. Басқармадағы Сәбит Дөнентай баласы ма, болмаса Әлімбеков пе, біреуі мен әкеп берген соң «Семинарист Әуезов» деп аяғына қол қойып жіберіпті»

(Әуезов мұражайының архиві, 382-папка, 7-бет). Мақала сол кезең үшін қазақ арасындағы маңызды қоғамдық-әлеуметтік мәселелердің бірінен саналатын әйел теңдігі туралы жазылған еді. Мұнда әйел затының қоғам өмірінде алатын орны туралы және қазақ арасындағы кейбір әдет-ғұрыптар мен әйелге деген кертартпа көзқарастың халықтың тұрмыс халінің оңалуына тигізер зиянды әсері мен кедергілері ғылыми-философиялық тұрғыдан талданып қарастырылған. Қоғамдық дамудың негізгі тетіктерінің бірі - адам баласының сана-сезімі, адамгершілік құлқы, білім деңгейіне тікелей байланысты деп түсінетін автор осы бағытта, тәлім-тәрбие ісінде әйел затының атқарар қызметіне ерекше мән беріп, жоғары атап көрсетеді. Адам баласының пайда болуының әуелгі кезеңінде, әлі де тағылық дәрежеден қол үзіп, үзап кете алмай жүрген деуірде әйелден бала туып, олар анасының айналасына үйіріліп тамақ асырап, жан сақтап келген. Осыдан үй ішілік, туыстық ұйымы пайда болған. Содан барып адам баласы хайуандықтан адамшылық қалыпқа біртіндеп ауысқан деген ой болжамын ұсынады. Қазіргі күні де адам баласы ес кіріп есейгенге дейінгі алғашқы тәрбиені анасының ақ сүті мен елжіреген мейірімінен алады. Кейін бала қаншама үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие көрсе де, «әуелгі анадан алған өрнек ішкі сырының арқауы болады». Демек адамзат қоғамының өркендеуіне әйел мол үлес қосқан, жас ұрпақтың тәрбиелі болып өсуі үшін ең алдымен қоғамдағы әйелдің хал-жағдайын түзеп, оңалту қажет. Өйтпейінше қоғам, мемлекет, ел гүлденіп, көркеймек емес.

«Сол себепті әйелдің басындағы сасық туман айықпай, халыққа адамшылықтың бақытты күні күліп қарамайды. Ал, қазақ , мешел болып қалам демесең, тағліміңді, бесігіңді түзе! Оны түзейім десең, әйелдің халін тузе»

деп, кемел де көрген ой айтумен аяқталады мақала.

Неліктен? Адамда екі түрлі қылықтың жолы бар: бірі – тіршілік қамы, бірі – адамшылық қамы. Барша дүниедегі пайда-мақтан әуелі басыма болса, немесе туысқаныма, ең болмаса аталасыма болса деп неғұрлым өзіне қарай тартып, талап қылу, бұл бір ғана тіршілік қамын көздеген хайуани салахият деп айтылады. Екінші, менен жақсылық тарап, адам баласына әлім келгенше пайдамды тигізсем екен деген жол. Бұл – инсаният, яғни адамдық жолы. Бұлар бұрынғы Толстой сықылды хакимдердің айтуында, екінші, марқұм әкеміз Абайдың: «Әкесінің баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы – бауырың», – деген мақалы да, һәм пайғамбар ғалаис саламның: «Адамның жақсысы адамға пайдасын тигізген» деген хадисі де көрсетеді.

Бүгінгі дүниеде бұрынғы тіршілік кәсібіне тас пен ағаштан басқа амалы жоқ боп жүрген адамның баласының өнері қандай өскені һәммеге мағлұм. Яғни аспанға құс боп ұшады, суда балық боп жүзеді, жансызға жан бергендей от арба, кеме жүргізген сықылды санап та болмайды. Бірақ адамгершілік құлқы өспеген соң жақсылықтың бәрі жамандыққа айналып, бар дүниедегі маңдай басы елдердің үш жылдай адамның көзінің жасы мен қанынан дария ағызып жатқаны мынау.