Аласа құртқашаш
| Аласа құртқашаш | ||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
_IMG_8456.JPG) | ||||||||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||||||||||
| Iris humilis Georgi |
Аласа құртқашаш, (лат. Iris humilis) – құртқашаштар тұқымдасының құртқашаш тегінің көпжылдық шөптес өсімдігі.
Таралуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстанның солтүстік-шығыс аймақтарында (Батыс Қазақстан,Ақтөбе және Қостанай облысының бөлігінде) кездеседі. Ол астық тұқымдастар өсетін шым жерлерде, жусанды каулы далада, кейде ұсақ тасты және сортаңтопырақты өседі.
Құртқашаштың бұл түрі мәдени жағдайда көптеген елдерге танымал. Мысалы Батыс Еуропада оны 1588 жылдан өсіреді. Әсіресе тамырсабақтарының бөлігі ретінде және тұқымымен жеңіл көбейетіндегі жоғары бағаланады (себілгендері мәдени түрде екі жыл гүлдейді). Аласа құртқашаш басқа түрлермен және мәдени сорттармен жылдам тұқымдасады. Ол көптеген сорттардың, туыстасы болып табылады.
Ботаникалық сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жуан бұтақтанған тамырсабағымен (1-1,5 см-ге дейін) ерекшеленеді. Жыл өткен сайын жеке құртқашаштардың тамырсабағы қаулай өсіп, үлкен (көлдеңінен 70см-ге) үйме құрайды. Аракідік тамырсабақтың ортаңғы бөлігі тіршілігін жояды және иірім ортасында өркендердің тығыз сақинасымен қоршалған тақыр (жылтыр) дақ пайда болады. Вегетативті және генеративті сабақтың төменгі жағындағы жапырақ таспа тәрізді. Ені 1 см-ге жуық, ұзындығы сабағымен бірдей 10-15 cм-ден аспайдыгүлдері дара, үлкен (көлденеңі 7 см-дің айналасында) ұзын түтікті. Түрі үлкен өзгіргіштігімен, әсіресе гүлінің түрін өзгертуімен ерекшеленеді. Қою-көк, қызғылт-сия түсті, жасылдау сары, тіпті ақ түсті де болады. Құртқашаш көктемде сәуірдің соңы- мамырда гүлдейді, жемісі (үлкен ұшталған үштүрлі қауашақ), маусым- шілде айларында піседі. Тұқымы үлкен,қыртыстанған, қара-қошқыл,қауашақтан жерге түсе сала домалай жөнеледі.
Химиялық құрамы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қысқа сабақты, құртқа тобына кіретін бұл түрдің жер үсті бөлігі және тамырсабағында күрделі заттар құралады, олардың қатарында үлы заттар да бар. Бұл улар малдың кейбір түрлеріне әсер етеді. Мысалы: шошқалар үшін өсімдік улы, қойлар үшін жақсы азық болып есептеленеді.
Синонимдары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
The Plant Listтің мәліметі бойынша, Аласа құртқашаштың синонимдарына кіреді: [1]:
- Iris arenaria Waldst. & Kit.
- Iris arenaria subsp. borzaeana Prodán
- Iris arenaria subsp. orientalis Lavr.
- Iris arenaria f. phyllospatha Borbás
- Iris borzaeana (Prodán) Prodán
- Iris flavissima f. orientalis Ugr.
- Iris humilis subsp. arenaria (Waldst. & Kit.) Á.Löve & D.Löve
- Iris humilis var. borzaeana (Prodán) Soó
- Iris humilis subsp. orientalis (Ugr.) Soó
- Iris humilis f. phyllospatha (Borbás) Soó
- Iris pineticola Klokov
- Joniris humilis (Georgi) Klatt
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Iris humilis Georgi is an accepted name (ағыл.). Royal Botanic Gardens, Kew and Missouri Botanical Garden. Тексерілді, 27 қараша 2013.
- “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998