Александр Шахматов
| Алексей Александрович Шахматов | |
| Алексей Шахматов | |
 | |
| Туған күні |
Lua error Module:Wikidata ішіндегі 39 жолында: attempt to concatenate field '?' (a nil value). |
|---|---|
| Қайтыс болған күні |
16 тамыз, 1920 жыл |
| Қайтыс болған жері | |
| Ұлты | |
| Қызметі |
ғалым, лингвист |
| Әкесі | |
Алексей Александович Шахматов (17 маусым,1864|5, Нарва — 16 тамыз, 1920 жыл Санкт-Петербург (Петроград) — ресейлік танымал филолог және тарихшы, орыс тілінің тарихи тұрғыдан зерттеудің, көне орыс жылнамасы мен әдебиетінің негізін қалаушы ғалым.
Өмірдерек[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ғалым дворян отбасында Нарва қаласында дүниеге келді. 1883 жылы Мәскеу мемлкеттік университетінің тарих және филилогия факультетіне оқуға түсті. 1884 жылы "Орыс тілін зерттеулерде" ғалымның алғашқы "XIII және XIV ғасырлардағы новгородтық грамоталадың тілін зерттеу атты ғылыми мақаласы жарық көрді.
Атақты орыс лингвисі Ф. Ф. Фортунатовтың шәкірті. Ең алғаш ғылыми қауымда А. И. Соболевтің "Прославян тілінің фонемаларының жүйесі" атты магистерлік диссертациясының қоғауында таныла бастады. Шахматов сол кезеңде ғылыми қауымға танылып қалған Соболевскийдің мәлімдемесіне өте қатаң әрі әділ сын айтып, екі ғалым арасындағы қарым–қатынасты бұзды. Осы кикілжің қарым–қатынас Шахматовтың өмінің соңына дейін сақталып қалған еді. 1887 жылы ғалым "Жалпыславян тіліндегі екпін мен дыбыс ұзақтығы туралы" тақырыбында диссертация қоғап, университет қабырғасында жұмыс жасап жүріп 1890 жылға таман приват-доцент атағын алды. 1890 жылдан бастап Алексей Шахматов Мәскеу үниверситетінің қабырғасында орыс тілінің тарихы курсынан дәріс оқиды. Алайда оқытушылық қызметке жаңадан аяқ басқан Шахматов өзінің ғылымды тастап, Саратовтағы ауылға баратыны туралы филолог–әріптестері үшін күтпеген шешім қабылдады. Шахматов ұстазы Фортунатовқа Саратовтан жазған хаттарында ғалым өзінің заманауи диқандық шаруашылықты басқаруға қатты қызығып, сол үшін өмірінің барын осы жұмысқа және ауыл халқына арнайтындығын айтты.
1891 жылдың 1 шілдесінен бастап Шахматов жер басқармасының бастығы қызметіне ресми түрде кірісе бастады және екі жыл қатарына өзіне тиесілі уездің шаруашылық жұмысына белсенді қатысты. 1892 жылдың көктемі кезіндегі оба эпидемиясының басталғанда медициналық көмектің ұйымдастырылуын қадағалап, уезге бірнеше мед.бикелер мен фельдшерлерді шақыртты. Сол жылы А. А. Шахматов магистерлік диссертация жұмысын қайта жандандырып, 1893 жылы Петербург ғылым академиясының академигі және орыс тілі бөлімінің төрағасы А. Ф. Бычковтың шақыртуымен академияның адъюнкт дәрежесін алып, ғылыми шығармашылық жұмысқа қайта оралды.[1]
1894 жылы магистр дәрежесін алу үшін "Орыс фонетикасы саласындағы зерттеулер" атты жұмысын ғылыми көпшілікке ұсынылып, орыс тілі мен әдебиетінің докторы жоғарғы дәрежесі беріледі.
Ғалымның алғашқы зерттеулері диалектология саласында болды. 80-ші жылдар шамасында Архангельск және Олонецк губернияларына арналған екі экспедиция ұйымдастырады.
Белгілі ғалым–лингвист Я. К. Грот өмірден қайтқаннан соң орыс тілінің алғашқы нормативті сөздігін жасауды өз қолына алды.
Ғалымның ғылыми дәрежелері мен қызметтері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1894 жылдан бастап Петербург ғылым академиясының адъюнкті; 1898 жылдан бастап Ғылым академиясының басқарма мүшесі; (академияның 34 жыл өміріндегі ең жас мүшесі). 1899 жылдан бастап Ғылым академиясының толық мүшесі; 1904 жылы Серб ғылым академиясының мүшесі; Прага университетінде философия ғылымдарының докторы; 1906 жылы — Мемлекеттік кеңестің мүшесі; Орыс жазуының реформалау жөніндегі жұмыстарға қатысқан. Бұл реформа 1917—1918 жылдарды жүзеге асты; 1909 жылы Берлин университетінің философия ғылымдарының докторы; 1910 жылы Петербург университетінің профессоры; Краков университеті ғылым академиясының корреспондент-мүшесі; Витеб архивті ғылыми комиссиясының құрметті мүшесі. [2] және тағы басқалар.
Ғалым 1920 жылы тамыз айында Петрогад қаласында жүдеуліктен қайтыс болды. Волков мазарында жерленді.
Ғалым өлімінен кейін 1925—1927 жылдары оның көп жағдайда дәстүрлі емес "Орыс тілінің синтаксисі" атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек Ресейдегі орыс тілінің синтаксисі салсының дамуына әсер етіп, елеулі үлес қосқан дүние. Еңбекте Шахматов орыс тілінің ситаксистік құрылымдарының жүйесін әралуан қырларын танытты.
Ғалым туралы мемуарларды оның әпкесі — Е. А. Шахматова-Масальская естеліктерді қалдырды.
Ғылыми үлесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шахматовтың зерттеулерінен кейін көне Русь тарихы туралы жүргізілген кез келген еңбек ғалымның тұжырымдарына сілтеніп отырды. Сонымен қатар, ғалым текстология негіздерін ғылым ретінде қалыптастырды. Ғалым көне орыс шежіресінің — "Уақытша жылдар повесінің" текстологиялық зерттеулеріне көп көңіл бөлген. Осы жәдігерлікті түрлі нұсқаларының редакцияларын салыстыру барысында Шахматов ертеден бізге жеткен мәтіндерінің көпқабатты және құрылуының бірнеше кезеңдері бар екендігіне көзі жетті. Алғашқы жинақты зерттеу барысында ғалым көптеген сәйкессіздіктерге, логикалық байланыспаған мәселелермен көп ұшырасты. Қорыта келе, А. Шахматов Алғашқы жинақтың түп негізінде 977 –1044 жылдар аралығында жасалған тарихы белгісіз бір шежіре жатыр. Мұны зерттеуші көне шежіре деп атады.[3]
Украин тілі бойынша[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алексей Шахматов — "Кеше мен бүгінгі күнгі украин халқы" (1916) атты еңбектің авторларының бірі. [4] Сонымен қатар, Петербург ғылым академиясында "Орыстілді баспасөзді шектеуді болдырмау туралы" декларация жазу ісіне қатысты. [5] (1905—1906)[6], А. Крымский және С. Смаль-Стоцкийдің укарин тілінің грамматикасына толық пікірдің авторы, Б.Гринченконың украин тілінің сөздігі словарь украинского языка [7][8].
Еңбектері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- XIII және XIV ғасырлардағы новгородтық грамоталадың тілін зерттеу (1886)
- Нестор шежіресі туралы зерттеулер (1890)
- Киелі Нестор шығармалары туралы (1890)
- Орыс фонетикасы саласындағы зерттеулер (1893)
- Несторовом Житии Феодосия туралы бірер сөз (1896)
- Уақытша жылдар повесінің көне нұсқалары (1897)
- Уақытша жылдар повесі шежіресанауының бастапқы нүктесі (1897)
- Киевск-Печер патеригі және Печер шежіресі (1897)
- Алғашқы Киевтік шежіре жинағы туралы (1897)
- Көне орыс шежіре жинақтарының хронологиясы (1897)
- Eugen Scepkin «Zur Nestorfrage» шығармасы туралы пікір" (1898)
- Алғашқы Киевтік шежіре жинағы және оның қайнар көздері (1900)
- XV ғасырдағы Двин грамоталары туралы зерттеулер (1903)
- Ермолиндік шежіре және Ростов әміршілік жинағы (1904)
- Варягтардың міндеті туралы әңгіме (ежелгі скандинавтықтар) (1904)
- Владимирдің шоқынуы туралы корсундық аңыз (1908)
- Владимирдің шоқынуы туралы шежірелік деректердің бірі (1908)
- Көнеорыстық шежірелік жинақтар туралы зерттеулер (1908)
- Алғашқы Киев жинағы және Нестор шежіресіне алғы сөз (1909)
- Радзивил шежіре жинағының құрастырылуы туралы мақала(1913)
- Көне славян-кельт қатынасы мәселесі (1912)
- Нестор шежіресі (1913—1914)
- Нестор шежіреші (1914)
- Алғашқы Киевтік шежіре жинағы 1095 ж.
- Қазіргі әдеби тіл очерктері (1913)
- Орыс тілінің көне заман тарихы туралы (1915)
- Орыс тілінің тарихы туралы курсқа кіріспе (1916)
- П. Л. Маштаков шығармасы туралы пікір: «Днепр бассейні өзендерінің тізімі». Академик А. А. Шахматов құрастырған. Петроград, 1916.
- Лужиц тілдері дыбыстарының тарихы туралы мақала (1917)
- Волга болгарларының тілі туралы мақала (1918)
- Орыс тілінің синтаксисі (1 т. — 1925; 2 т. — 1927)
- Орыс тайпаларының көне тағдырлары (1919) Мұрағатталған 23 желтоқсанның 2008 жылы.
- XIV—XVI ғасырлардағы орыс шежіре жинақтарына шолу. — М.; Л.: 1938.[9]
Сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Шахматов А. А.: Биография и библиография
- А. Поппэ А. А. Шахматов және орыс шежіресінің даулы мәселелері // [[Көне Русь. Медиевистика мәселелері. 2008. № 3 (33). С. 76-85.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Макаров В. Шахматов Губарёвкада // Волга, 1990 г., № 3
- ↑ {{{тақырыбы}}}. — ISBN 5-85700-142-0. (на белор. языке)
- ↑ Данилевский И. Н. Уақытша жылдар повесі. Шежірелік мәтіндер деректануының герменевтикалық негіздері, Москва, Аспект-Пресс, 2004 ж.
- ↑ . Кеше мен бүгінгі күнгі украин халқы. Екі томдық
- ↑ Орыс либералды интеллегенциясы және саяси украинофильділік Мұрағатталған 15 сәуірдің 2012 жылы.
- ↑ с. 89
- ↑ Юрій Шевельов. Шахматов Алексей // Енциклопедія українознавства (у 10 томах) / Головний редактор Володимир Кубійович. — Париж, Нью-Йорк: «Молоде Життя», 1954—1989
- ↑ Тимошенко П. О. О. Шахматов про укр. мову // Укр. мова в школі, ч. 4, 1956.
- ↑ Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-і т., Т. 1. А капэла — Габелен — Петруся Бровки атындағы БелСЭ.. (бел.)
- Шахматовтың жұмыстары Интернет архивтерінде: