Ауғани Мухаммед ибн Сафдар Жалал ад-дин

Ауғани Мухаммед ибн Сафдар Жалал ад-дин (1839-1897), аса ірі діни-саяси қайраткер, мұсылман дүниесіндегі жәдидтік бағыттың негізін қалаушы. Шетел отаршылдарына бүкіл ислам әлемінің бірігіп қарсы күресу жолын ұсынды. «Усу-сул жадид» - «Жаңа жол» деп аталған бул рухани қозғалыс 19 ғасырдың 2-жартысынан бастап букіл мұсылман әлемін қамтыды. Соның нәтижесінде Таяу Шығыспен қоса Орта Азия мен Қазақстан халқының да ұлттық-діни санасы оянып, оқу-ағарту ісін қатты қолға алды. Татардан шыққан Маржани, Насыри, қырымдық Гаспаринский сияқты ғұламалар түркі ұлттарының бірлігін нысана етіп ұсынды. Әр халық өз тілінде «Әліпби» оқып, білім апуға ұмтылды. Абай Жалал ад-диннің жәдидтік бағытын ғылымға, ұлттық дамуға бастайтын тура жол деп түсініп, сол идеяны «Қарасөздері» мен өлеңдерінде үзбей насихаттады. Абайдың ағартушылық-демократиялық көзқарасы «Усу-сул жадидпен» тікелей байланысты болды. Ә. Бөкейханов, А. Байтүрсынов, Ш. Қудайбердиев, М. Дулатов, М. Тынышбаев, X. және Ж. Досмұхамедовтер сияқты «Алаш» қозғалысының көсемдері мен олардың жолын қуған М. Жумабаев, Ж. Аймауытов. М. Әуезов те сол бағытты ұстанды. Қазақтың жазу үлгісі, қазақ тілінің оқулығы пайда болды, ұлттық мәдениет пен әдебиет дербес дамыды. М. Әуезов өзінің «Қайсысын қолданамыз?» (1917), «Ғылым» (1918), «Жапония» (1918), «Ғылым тілі» (1918), «Мәдениет һәм улг» (1918), «Оқу ісі» (1918) атты алғашқы мақалаларында оқу-ағарту жүйесіне жәдидтік бағытты ұстану қажеттігі мәселесін көтерді. Әйткені бұл кезде Ташкент, Самарқан, Бұхара, Шымкент, Ақмешіт қалаларында қадымдық бағытты қолдаушылардың ұйымы құрылып, әскери қарулы қақтығыс та орын алып, ушығып тұрды. Жәдидшілерді таспен атып өлтіріп, өртеп жіберуге дейін барды. Мысалы, өзбек ақыны Хамза мен Әмен Мәшһүр Жүсіпұлы қадымшылардың қолынан қаза тапты. Әуезов мұның барльғын біліп, сол күреске өзі де белсене араласты. Әуезов өзінің Абай туралы зерттеу еңбектері мен дәрістерінде Жалал ад-диннің есімін үнемі атап, оны ақынның жақсы білгені туралы дәлелді пікірлермен тиянақтай тұжырымдайды. Бірақ та кеңестік идеологияның қысымының кесірінен «Абай - діншіл ақын», «М. Әуезов - түрікшіл» деген жала жабылған кезеңде жәдидтік қозғалыс туралы ойындағысын тура айта алмайды:

«Египет жазушысы Мухаммед Ғабдуки, Жалаладдин Афганский таратқан панисламизм ағымының идеясы бірте-бірте өршіп, бұл ағым Ресейдегі мұсылмандар арасына да жайылды. Алланың құлы болу, айға табыну, халфелерге бағыну сияқты жалған саясат ұстаған бұл ағымды қазақ елінің қажы-молдалары, делдал-бектері де жақтады. Соның бірі - әйгілі пантүрікшіл Исмайыл Гаспринскийдің басшылығымен Бақшасарайда шығатын «Тәржіман» газеті Абай заманының өзінде-ақ қазақ даласына көп тарады. Абай бұл ағымның ауанына түскен жоқ . . . орыс халқының ұлы әдениетінен үлгі алды»

деп жанамалап жазды. Эр мақаласында жәдидтік ағымның эр саласынан мағлұмат беріп, М. Әуезов өзінің А. туралы ойын толық жеткізуге ұмтылған.