Байырғы түркі өнері

Байырғы түркі өнері - 6-8 ғасырлардағы көшпелі түркі тайпалар жасаған мәдениет қазыналары. Бұл — мәдениеттің, ой-сананың есейіп, Орхон жазулары шыққан кез. Осы тұста өркендеген өнер қалдықтарының көп кездесетін жері — Орта Азия, Қазақстан, Алтай, Оңтүстік Сібір, Моңғолия, Қашғария. Бұл өнердің үлгілері ескі қалалардын орнында (Қара-Қорым, Дунхуан, Бесбалық, Талас, Сайрам, Бөріжар, Пәнжікент, т.б.), сол кезде тұрғызған қабірлер мен ескерткіштерде сақталған. Оның ең жарқын түрлерінің көп табылған жерлері - Орхон өзенінін бойы, Алтай тауының қойнауында тұрған Қотанды, Қурай, Тұяқты, Күдергі, Ертіс обалары, Іле өзендері бойындағы қорымдар. Оларды қазғанда Байырғы түрік өнері сипаттайтын әр алуан өрнектер кездескен.

Орхон жазулары бойынша, ол кезде өнер ісін көркейтін көптеген шеберлер тобы — алтын, күміс соғушы (зергер), қолашы (қола құюшы), темірші (ұста), кашчі (безеуші, қашаушы), қырнаушы, бәдізші (мүсінші), барқ етушілер (сәулетші) болған. Бұлар — Орхон жазуында кезде¬сетін әрбір ісмерліктің (көркемдік Бақалы өнердің) соңына түскен шеберлердің мамандық аттары. Олардың ісмерлік кәсібіне қарай аттары қандай көп болса, жасаған бұйымдары да аз болмаған. Осыған қарағанда, бұлар өз мұқтажы үшін ғана емес, халық өнерін көркейте түсу мақсатында шеберлер тобын құрғандығы байқалады. Бұл, әсіресе, металл балқытудан, мүсін жасаудан, үй салудан ашық көрінеді. Осы кездегі өнердің өркендеуі феод, қауымның дамуымен байланысты. Осыған орай өсімдікке бой ұру, сұлулыққа деген талғам өсіп, өнер сюжеті көбейген (ерлік тұрмыс, аңшылық, бақташылық, наным, табыну түрлері, миф, т.б.). Осындай бай сюжет ат-тұрманын (алтын-күміспен өрнектелген әшекейлі ер, жүген, тартпа-таралғы, өмілдірік, құйысқан), кемеңгер кісілердің, батырдың алтын-күміспен безелген киім-кешектері мен қару-жарақтарын (былғары тон, кісе, белдік, садақ, қорамсақ, айбалта, қамшы, сүңгі, т.б.), әйел әшекейлерін (шолпы, алқа, білезік, сырға, қаптырма, т.б.) өрнекгеуден айқын көрініс тапқан. Динамикаға толы сюжетке Бөріқарадан табылған кісенің ілгегіндегі киік жеп жатқан арыстанның бас бейнесін, Қурай обасынан табылған ілгектегі арыстан бейнесін жатқызуға болады.

Өрнекті әсем бұйым шығарудың түрі 6 ғасырдағы тайпаларға олардың арғы тегі — байырғы сақ, ғұн, уйсін өнерінен келіп жеткен. Кейінірек ол дәстүр қазақ халқына мирас болды. 6-8 ғасырлардағы шеберлері байырғы сақ, ғұн, үйсін дәстүрін көркейте отырып, өнер ісін бірталай жоғары сатыға көтерген. Оны темір балқыту, сүйек қырнау, ағаш безеу, тас жұмырлау істерінен көруге болады.^[1]