Барбыт аспабы
Барбыт аспабы - Қазақтар арасындағы қолданысы жөнінде Қытай музыка қоғамының мүшесі, күйші-композитор, аспапшы-шебер Ж.Мәкібай былай дейді: «...Барбыт аспабы сонау ерте замандағы қазақтың ұйтқы тайпасының бірі - Үйсіндер арасында қолданыста болыпты. Үйсін музыка мәдениеті бұдан ілгерідегі екі мың жыл бұрын жазбаға түскен. Сол Үйсін елінің ханы Оңғай бидің қызы Дес (кейбір деректерде Дейші қыз) осы барбыт аспабымен өз жанынан күй шығарып ойнайтын, өз заманының асқан өнерпазы болған көрінеді. Бұл туралы Қытайдың «Ханнама», «Батыс өңір баяны», «Үйсін баяны» және Шыңжанның қоғамдық ғылымдар журналында (№ 3, 1982, 35-52-66.) деректер бар. Барбыт бес ішекті, құрылысы домбырадан сәл үлкендеу, мойны қысқалау болып келеді. Дыбысы - қоңыр дауысты, шанағы алмұрт тәріздес жұмыр, аспап басы бөрібас. Аспапқа бөрі басын салу дәстүрі ертеден бар және ол «Көк бөрінің ұрпағымыз» дегенді білдіреді».
«...Дала мәдениетінде тоқырау болмаған, даму үстінде болған», — деп, тарихшы-этнограф Л.Н.Гумилев сандаған шапқыншылықта құрбан болғандар мен күл болған қалаларды емес, халық мәдениеті мен өнеріндегі, тұрмыс-салты мен тарихындағы дәстүрлі рухани-мәдени даму үрдісін айтса керек. Сонау көне түрік, ғұн, сақ дәуірлерінен бастап құрылған мемлекеттік құрылымдардың тікелей мирасқоры саналатын бүгінгі қазақтардың ұлан-ғайыр ата-мекені, тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, материалдық мәдениеті мен өнері өткен ғасырлардағы Батыстың, Шығыстың небір зерттеушілері мен жиһанкездерінің, ғалымдары мен этнографтарының, әскери-саяхатшыларының назарын әр уақытта өзіне аударып отырды. Қазақ даласына аяғы жеткен олардың бірқатары елдің тұрмыс-тіршілік қарекеті мен түрлі әлеуметтік жағдайларын шағын сипаттама түрінде де, жазба деректер ретінде де қалдырып отырды. Айта кетерлік нәрсе, мұндай еңбектердің көбі атүсті сипат алды. Солай бола тұрса да XIX ғасыр ортасынан бастап ел өмірінің әр қыры қамтылған этнографиялық мәліметтер мен жазба деректердің ғылыми негізі қаланып, шежіресі қалыптаса бастады. Солардың ішінде қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары туралы мәліметтер де тиісінше маңызды орын алады.
Мәселен, Қытайдың белгілі аспап зерттеушісі Ли Юань Цин ертедегі көне түріктерден Қытайға тарап сіңіп кеткен қазақ аспабының бірі — шертер жөнінде былай дейді: «...Орта Азия мен Үндістаннан Қытайға көптеген аспаптар ауысып келген мысалдар бар. Таң династиясы (618-906) дәуірінде көптеген елдер, соның ішінде Орта Азия елдері де Қытаймен тығыз сауда-саттық, мәдени қарым-қатынастар орнатты. Сол алмасулар нәтижесінде жекелеген музыкалық аспаптар да ауысып келді. Орта Азиядан ауысқан қазіргі кезде Қытайда «пипа» аталатын көне аспап, уақыт өте келе қытай музыканттарының жетілдіруімен біршама өзгеріске ұшырады. Қазіргі кезде «пипа» қытайдың музыкалық аспабы саналады».
«...Хан династиясының соңғы кезеңдерінде өмір сүрген Қытайдың атақты тіл маманы Лю Шидің жазбасында: Кейінгі замандарда Қытайдын ұлттық музыкалық аспабына айналып кеткен «пипа» әу баста ғұндардан шықкан. Ат үстінде ойнауға арналған аспап», — деп көрсетілгендігін жазады зерттеуші-ғалым Ә.Дәулетхан.
Орта Азия халықтарының музыкалық аспаптарын зерттеген ғалым Т.С.Вызго да көне аспаптардың бір-біріне ауысып, басқа елдер тұрмысына сіңіп кету мысалдарын жоққа шығармайды. Оның жазуынша: «Барлық деректерге қарағанда лютня (шертер — З.Ж.) тектес аспаптардың пайда болуына, дамуына, таралуына және орындаушылық мәдениеттің қалыптасуына Орта Азия аса маңызды, тіпті айқындаушы роль атқарды».
Бұдан біз 618-906 ғасырлардағы мәдени алмасулар арқылы қытайға ауысқан «пипа», Әл-Фараби бабамыз арқылы ортағасырлық араб жұртына ауысқан «уд» аспабына үлгі-нұсқа болған қыпшақ даласының шертпелі «шертер» аспабының көне жұрнағы мен соқпағын аңғарамыз. Аспап атауының тіліміздегі «шерту», «шертіп тарту» т.б. сөздер ішекті-шертпелі аспаптардың нақты шерту арқылы дыбыс шығаратынына сай туындағанын көреміз.
Дәстүрлі музыкалық аспаптар ішіндегі көп ішекті аспаптар жөнінде де бірқатар жазба деректер кездеседі. Соның бірінде саяхатшы П.С.Паллас (1741-1811) көп ішекті әлдебір аспап жөнінде екі түрлі дерек қалдырған. Бірінде: «...Шырша ағашынан жәшік тәріздес етіп жасалған аспаптың түбі ғана бар. Оған жуандығы әр түрлі мөлшердегі 6 қыл ішек ешбір құлақсыз керілген»,- десе, екіншісінде: «...Музыкант аспапты тізесіне қояды да сол қолымен бұрауын келтіріп, оң қолымен әуен шығарады», — деп жазады. Ал этнограф-натуралист, саяхатшы И.Г.Георги (1729-1802) дерегінде: «...Қой ішегінен тартылған 18 ішекті аспап...» делінеді. П.С.Палластың анықтамасында әңгіме бір аспап құрылысы туралы болып отырғанымен, ол екі түрлі аспапқа сипаттама береді. Яғни «... 6 қыл ішек аспапқа ешбір құлақсыз керілген» деп құлағы жоқ, құлақ бұрауынсыз ойналатын аспап туралы жазса, келесі сипаттамасында: «... сол қолымен бұрауын келтіріп, оң қолымен әуен шығарады» деп, құлақ бұрауын келтіру арқылы ойналатын басқа бір аспап туралы анықтама береді. Бірқатар зерттеушілер көп ішекті аспаптардың арасындағы кейбір айырмашылықтарға мән берместен барлығын да арфа, жетіген деп қарастырғаны белгілі. Ал шын мәнісінде, әңгіме ел арасында ертеректе қолданыста болған қазақтың этнографиялық «керуіш», «адырна» аталатын аспаптарының тарихи-этникалық болмысы туралы болып отыр. Мәселен, көне түрік ескерткіштерінде керуіш бес ішекті болып, ішектерінің жылқы қылынан тағылатыны, сырт нұсқасы садақ тәріздес доға болып иіліп келетіні, онымен эпикалық жыр-дастандар мен мұңды, жоқтау ән-әуендері сүйемелденетіні айтылады. Этнограф-зерттеуші А.Эйхгорн 1870-1883 жылдар аралығында Қазақстанның Оңтүстігіндегі Түркістан өңірінде тұрды.