Бектелі

Бектелі, бектілі — оғыздар бірлестігінің құрамында болған тайпа. Бектелі туралы дерек Оғызхан жайындағы аңыздар арқылы жеткен. Оның атауы М. Қашқаридің “Диуани лұғат-и ат-түрік”, Рашид әд-Диннің “Жамиғат ат-тауарих”, Әбілғазының “Шежіре-и Тарахима”, (“Түрікмен шежіресі”) еңбектері мен “Оғызнаманың” көне нұсқаларында сақталған. Рашид әд-Дин Бектілі сөзін “ұлы адамның сөзіндей ардақталсын” деген мағына береді дейді. Әбілғазы: “Бекділінің мағынасы — сөзі құрметті темек (адам) болур” дейді. М.Қашқаридің айтуынша, “олардың әр руында малға басатын таңба болады, бірін-бірі сол арқылы таниды...”, Бектелі таңбасы Х екен. Рашид әд-Динде оның таңбасы немесе N. Оғыз тайпаларының әрқайсысының тотемі болған. Рашид әд-Динше, Бектелінің тотемі — таушанджыл(бүркіттің бір түрі), Әбілғазы айтуы бойынша — беһрі (бүркіт). Рашид әд-Дин мен Әбілғазының жазуынша, Бектелі — Йулдуздың (Жұлдыздың) баласының аты. “Оғызнамаға” қарағанда, Йулдуз Оғыз ханның бәйбішесінен туған Күн, Ай деген ұлдарынан кейінгі баласы. Оның інілері — Теңрі, Тағ, Теңіз Оғыздың кіші әйелінен туған. Келе-келе Оғыздың және оның ұлдары мен немерелерінің есімі сияқты Бектелі де этнонимге айналған. Сөйтіп, Бектел—тайпа көсемінің атынан алынып, тайпаның атауына айналған типтік этноним. Рулардың аты ерте заманда сол рудың тарауына себеп болған ата-бабаның есімі екенін М. Қашқари да айтқан. Қазақ шежіресі де солай дейді. Оғыздар әуел баста 24 тайпа болған. Оғыз ханның өзі мен оның балаларынан кейін де бұлардың ішінен ұзақ замандар бойы көптеген көсемдер шыққан. Аңыз бойынша, Оғыз хан мен оның үлкен ұлы Күн хан түркі тайпалары ішінде алғашқы болып мемлекет ішінде әлеум. жіктерге сүйенген. Кей ғалымдар мұны Оғыздан көп бұрын пайда болған деп есептейді. Бұл жіктердің негізінде қандас туыстық принципі жатты. Тайпалардың арақатынасы оның көсемдерінің шығу тегі мен жасының үлкендігіне қарай анықталды. Олардың тойдағы құрметті орны (оны Оғыз хан мен Күн хан белгілеген) жауынгерлік саптағы орны мен әлеум. билік сатысындағы дәрежесін көрсететін болды. Ол былай жіктелді: Оғыздың 6 ұлы, олардың әр қайсысының 4 ұлы, олардан кейін Оғыз хан ат қойған, бірақ оның тайпасынан тарамаған қаңлы, қыпшақ, қарлұқ, қалаш сияқты тайпа көсемдері болды. Оғыз ұлдарының тұтқын әйелдерден туған балалары да ескерілген. Дәстүр бойынша, төмен тектен шыққан деп есептелетін көсемдер саны 24. Бірақ “Түрікмен шежіресі” мәтінінде олар бұдан көп. Оғыздың үш үлкен ұлынан Бұзоқ — оң қанат, үш кіші ұлынан Үшоқ (Учоқ) — сол қанат тарайды. Тойда Күн ханға арналып алтын шатыр тігілген. Басқа ұлдары мен немерелеріне 12 ақ шатыр тігілген, оң жақтағы алтауы Үшоққа арналған. Бектелі ұрпағы мен оның кіші інісі Қарқынның ұрпағы жаңа мемл. билік сатысы ішінде жүздік (йузлік) бірлігін құрды. Оның саны 12. Оғыздың заңды немерелері екі-екіден бір шатырға бөлінді. Оғыздың осы 24 немересінің әрқайсысынан тараған ұрпақ аймақ атанды. Осыған орай Әбілғазының айтуы бойынша, түрікмендерде 12 жүздікпен қатар, 24 аймақ та бар. Бектелінің бұдан былайғы тарихы белгісіз. Қазіргі уақытта Түрікменстанда Қайы (Күн ханның үлкен ұлының аты) тайпасы гөклен аталып кеткен, Бектелінің де аты өзгерген болса керек.