Биосферадағы заттар айналымы
Зат айналымы атмосферадағы, литосферадағы, сонымен қатар, биосфера құрамына кіретін қабаттардағы жүретін процестерге заттардың бірнеше рет қатысуымен көрінеді. Заттардың бүкіл ғаламшарды қамтитын айналымын негізінен екіге бөліп қарастырады: үлкен (геологиялық) және кіші (биологиялық немесе биотикалық).
Судың биосферадағы айналымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Өсімдік судағы сутекті фотосинтез процесі кезінде органикалық заттарды түзуге пайдаланып, молекулалық оттекті бөліп шығарады. Тірі организмдередің тыныс алу мен органикалық заттардың тотығу процестерінің нәтижесінде су қайтадан түзіледі. Гидросферадағы барлық бос су өзінің тіршілік ету тарихында айырылу мен ғаламшардағы тірі затта жаңадан қайта түзілу циклінен бірнеше рет өткен. Жердегі жыл сайынғы су айналымында шамамен 500 000 〖км〗^3 су қатысады. Судың айналымы мен оның қоры (салыстырмалы мөлшерде).
Оттектің биосферадағы айналымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жерде бос оттектің өте жоғары мөлшері бар ерекше атмосфераның болуы фотосинтез процесіне байланысты. Атмосфераның жоғарғы қабатында озонның түзілуі, оттек айналымымен тығыз байланысты. Өсімдіктердің фотосинтездік белсенділігінің қосымша өнімі болып табылатын оттек су молекулысынан босап шығады. Атмосфераның жоғарғы қабатында оттек абиотикалық жолмен, су буының фотодиссосациясы есебінен түзіледі, бірақ бұл оттектің көзі фотосинтез түзетін оттектің мыңнан бір бөлігіндейі ғана. Атмосфера мен гидросферадағы оттек құрамының арасында жылжымалы те пе-теңдік болады. Суда оның мөлшері шамамен 21 есе аз. Оттек айналымы көміртек циклімен тығыз байланысты.
Биосферадағы көміртек айналымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Көміртек – тіршіліктің негізі болып саналатын химиялық элемент. Ол әртүрлі тәсілдермен көптеген элементтермен байланысып, тірі жасушалар құрамына кіретін жай және күрделі органикалық молекулалар түзеді. Ғаламшарда көміртек таралуы бойынша он бірінші орында (бүкіл қабаты салмағының 0,35%), ал тірі затта ол шамамен 18 немесе құрғақ биомассаның 45%-ын құрайды.
Биосферадағы азот айналымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жердегі азоттың 2%-нан аз мөлшері атмосфера мен тірі заттың құрамында болады, міне осы ғаламшардағы тіршілікті ұстап тұрады. Азот ең маңызды органикалық молекулалар – ДНҚ, белок, липопротеидтер, АТФ, хлорофил, т.б. құрамына кіреді. Өсімдік ұлпаларындағы оның көміртекпен арақатынасы шамамен 1 : 30-дай, ал теңіз балдырларында 1 : 6-дай. Азоттың бір бөлігі атмосферадағы электр зарядтары кезінде оксидтердің түзілуі нәтижесінде фиксацияланады. Қазіргі заманауи өнеркәсіп атмосферадағы табиғи азот фиксациясынан жоғары мөлшерде азотты фиксациялап, оны ауылшаруашылық өсімдіктерінің өнімін жоғарылату үшін пайдалынады.
Осылайша, биосферада тірі организмдер құрамына кіретін барлық элементтердің айналымы жүреді. Қазіргі заманғы айналым соңғы 600 млн. Жылдағы жылдамдық пен айналымдардың сипатына жақындады. Биосфера тәртіпке салынған аса зор экожүйе, бұнда организмдер тек ортаға бейімделіп қана қоймайды, олар Жерде тіршілікке қолайлы жағдайды өздері жасайды және қолдайды.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1↑"Экология және тұрақты даму"/12 сынып/Ә.Н.Назарбаева,Ғ.С.Сыздықова,Қ.О.Шайхеслямова,С.Е.Абдугалина/Алматы-2014/