Бірінші және екінші мейоздық бөліну
Мейоз (грек. "мейозис" - азаю) бір жасушаның екі мейоздық бөлінуінен тұрады.
Бірінші мейоздық бөліну[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бірінші мейоздық бөліну редукциялық деп аталып, диплоидті жасушалардан (2n4c) гаплоидті жасушалар түзіледі (n2c). Бұл бөліну екінші бөлінуге қарағанда ұзақ уақыт жүреді. Мейоздың I профаза кезеңі митоз кезеңіне ұқсас болғанымен, ұзаққа созылады. Мұнда генетикалық материалдың тұтас жинақталуы хромосомалардың ширатылуы байқалады. Сонымен қатар митозда жүрмейтін мындай құбылыстар байқалады: гомологиялық хромосомалар бір - бірімен конъюгацияланып, белгілі бір бөлітерімен өзара айқасу жүреді. Конъюгация (қосылу) нәтижесінде хромосома жұбы түзіледі немесе оларды n саны бар биваленттер деп атайды. Мейозға қатысатын әрбір хромосома екі хроматидтен тұратындықтан, бивалентте 4 хроматид болады. Профаза соңында бивалентті хромосомаларда ширатылу жоғары қарқынмен жүріп қысқарады. Митоздағыдай мейоздың I профаза кезеңінде бөліну ұршығы түзіле бастайды, оның көмегімен хромосомадағы материал жаңа ұрпақ жасушалары арасында теңдей бөлінеді. Редукциялы бөлінудің профазасы өте күрделі. Ол бірін - бірі толықтыра жүретін бірнеше сатыдан тұрады: лептотена, зиготена, пахитена, диплотена, диакинез.
Профаза I[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Лептотена[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Лептотена - жіңішке жіпшелер сатысы. Бұл мейоздың I профаза кезеңінің алғашқы сатысы. Мұнда хромосомалар ширатылып, жарық микроскопы арқылы ұзын әрі жіңішке түрінде әрең көрінеді. Лептотена кезеңіне тән белгінің бірі - хромосоманың жіңішке құрылымында моншақ тәрізді хромомерлер пайда болады. Әрбір хромосома сіңлілі екі хроматидтен тұрады.
Зиготена[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Зиготена - жұп хромосомалардың белгілі бөліктерін қосатын саты. Гомологті хромосомалар конъюгацияланып, бивалент түзеді. Бивалент - бұл екі еселенген гомологті хромосомалардың жұп қосылыстары, яғни әрбір бивалент төрт хроматидтен тұрады. Ядродағы бивалент саны гаплоидті хромосомалар санына тең болады. Адамдар 46 хромосома 23 жұп гомологті хромосомалар конъюгацияланатындықтан, биваленттің саны 23 - ке тең, ол гаплоидті хромосомалар санына сәйкес келеді.
Пахитена[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Пахитена - жуан жіпшелер сатысы. Мұнда хромосомалардың ширатылуы мен олардың қысқаруы сияқты процестермен қатар гомологтік хромосомаларда айқасу немесе кроссинговер процесі жүзеге асады, яғни сәйкес бөліктерінің айқасып алмасуы жүреді. Мейоздық профаза сатысының ішіндегі ең ұзаққа созылатыны - бұл пахитена сатысы. Кроссинговер кезінде жұп хромосомалар ішінде генетикалық ақпарат алмасады. Ерекше айта кететін жайт, мейоз кезінде әкесі мен шешесінен алынған жұп хромосомалардың жақындасуы жүреді. Соның нәтижесінде, кроссинговер кезінде бір гаплоидті хромосомаға ата - анасының екеуінің де қасиеттері мен белгілері беріледі.
Диплотена[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Диплотена - жіпшелердің бір - бірінен алыстау сатысы. Мұнда гомологтік хромосомалардың арасында тебіліс күші пайда болып, олар бір - бірінен ажырай бастайды. Гомологиялық хромосомалар бір - бірінен ажырап алыстағанда, Х тәрізденген өрнектер пайда болады. Бұл өрнектерді хиазмалар деп атайды. Бірақ кроссинговер өткен аймақтар, хиазмаларда өз байланыстарын үзбейді. Диплотена сатысында хромосомалар біршама қысқарып, конденсацияланады, нәтижесінде, оның 4 жіпшелі құрылымы анық көрінеді. Хиазма аймағында 4 хроматидтің тек екеуі ғана айқасады және олар әрбір гомологтен бір - бірден алынған.
Диакинез[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Диакинез - қос жіпшелердің оңашалану, жекешелену кезі. Бұл мейоздың I профаза кезеңінің соңғы сатысы. Мұнда гомологтік хромосомалар тек белгілі бір хиазма нүктелерінде ғана бірігіп тұрады және сақина, сегіздік, т.б. ерекше формаларға ие болады. Олар алдымен бірнеше жерден байланған арқандарға ұқсас болады. Диакинез сатысында хиазмалар саны азайып, биваленттер қысқарып, ядро ыдырап, ұршық жіпшелері түзіле бастайды. Осы сатыдан кейін жасушалардың мейоздық бөлінуі басталады.
Метафаза I[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мейоздың I метафаза кезеңінде бөліну ұршығының қалыптасуы толығымен аяқталады. Олардың жіпшелері бивалентке немесе қосылған хромосомалардың центромерасына бекінеді. Әр центромерадан бөліну ұршығының полюсіне бір ғана жіпшесі бағытталады. Нәтижесінде гомологтік хромосомалардың центромерасымен байланысқан жіпшелер әр түрлі полюстерге қарай бағыттала отырып, бөліну ұршығының экваторлық жазықтығында биваленттер түзеді. Адамда осындай биваленттердің саны 23 - ке тең.
Анафаза I[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мейоздың I анафаза кезеңінде биваленттерлегі гомологтік хромосомалар арасындағы байланыс әлсіреп, олар бір - бірінен ажырай отырып, бөліну ұршығының әр түрлі полюстеріне бағытталады. Бұл кезде әрбір полюске 2 жаңа хроматидтен тұратын гаплоидті хромосома жиынтығы бағытталады.
Телофаза I[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мейоздың I телофаза кезеңінде бөліну ұршығының полюсіне дара, гаплоидті хромоса жиынтығы (23) жиналады. Бір диплоидті жасушадан формуласы n2c-ке тең екі гаплоидті жасуша түзіледі. Бұл жаңа жасушалар бір-бірінен гендер жиынтығымен, ал аналық жасушадан гендердің орын ауыстыруымен және хромосома санымен ажыратылады. Бұлкезеңде хромосомалардың жіпшесі тарқатылып, ядролық мембрана түзіліп, жасушада екі ядро пайда болады. Осының кариогенез - ядроның бөлінуі аяқталып, цитокинез - жасушаның бөлінуі жүреді.
Екінші мейоздық бөліну[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Екінші мейоздық бөлінудің II профаза кезеңінде хромосомалар ширатылады, ядроның мембранасы жоғалады, әр жасушада ұршық жіпшелері түзіледі. Жасушаның формуласы n2c тең.
Метафаза II[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бұл кезеңде хромосомалар жасушаның экваторына жианалады. Хромосомалардың центромерасы экватордың үстінде, ал хроматидтердің иықтары жасушаның полюстеріне бағытталып орналасады.
Анафаза II[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Хромосомалардың центромерасы бөлінеді, хроматидтері ажырайды, полюсінде ұқсас емес хромосомалардың хроматидтерінің кездейсоқ комбинациясы пайда болады. Сонымен қатар аллельді емес гендердің жаңа комбинациясының түзілуіне әкеледі.
Телофаза II[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Хромосомалардың жіпшелері тарқатылады, ядро мембранасы түзіледі, жасушалар бөлінеді.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
http://media.ls.urfu.ru/499/1296/2910/ Мұрағатталған 27 мамырдың 2015 жылы. Биология 10-сынып