Гомосексуалдылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Гомосексуалдылық – бұл бірдей биологиялық жыныс немесе гендер иегерлерінің бір-біріне деген романтикалық, сексуалды құштарлығы және сол құштарлықтан пайда болатын сексуалды мінез-құлық. Сексуалды бағыттанудың бір түрі ретінде, гомосексуалдылық өзімен бірдей жынысты адамдарға бағытталған «тұрақты эмоциялық, романтикалық және/немесе сексуалды құштарлық үрдісі» деп анықталады. Сонымен қатар, бұл «адамның осы құштарлықтарға, оған байланысты мінез-құлықтарға және осыған ұқсас құштарлықтарға ие өзгелердің қауымына мүше болуына негізделген тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуы» деген анықтамаға ие.

Бисексуалдылық және гетеросексуалдылықпен қатар, гомосексуалдылық гетеросексуалды-гомосексуалды векторда орналасқан үш негізгі сексуалды бағытталу типтерінің бірі. Ғалымдар жеке тұлғаның сексуалды бағытталуын не анықтайтынын нақты білмейді, алайда соңғы теорияларға жүгінсек, бұл генетикалық, гормоналдық және қоршаған орта факторлардың күрделі әрекеттесуінің нәтижесінде туындайды және ғалымдар сексуалды бағытталуды адам өз еркімен таңдамайды деген ортақ тұжырымға келген. Ғалымдардың көпшілігі, негізінен биологияға негізделген теорияларға басымдылық береді, яғни бұл генетикалық фактор, ерте жатыр ішіндегі даму кезеңі, генетикалық және қоғамдық факторлардың қосындысы секілді теориялар. Алайда, туылғаннан кейінгі қоршаған ортаның адам сексуалдылығына әсері туралы гипотезалар біршама әлсіз және дәлелсіз, әсіресе бұл еркек сексуалдылығына қатысты. Ата-ана тәрбиесінің немесе ерте балалық шақ кезіндегі бастан өткерген жайттардың сексуалды бағытталуға қандай да бір әсері бар екендігін растайтын нақты және тұшымды дәлелдер жоқ.

Гомосексуалды адамдарды сипаттауда ең кеңінен қолданылатын терминдер – ер адамдар үшін гей және әйел адамдар үшін лесбиян, алайда, кейде гей термині гомосексуалды еркектерге де, әйелдерге де қатысты қолданылады. Өздерін гей немесе лесбиян деп танитын адамдардың нақты саны мен бір жынысты қатынастарда болған адамдардың қоғамдағы үлесін анықтау бірқатар себептерге байланысты біршама күрделі. Мысалы, көптеген гейлер мен лесбияндар гомофобия мен гетеросексисттік дискриминацияның әсерінен өз сексуалдылығы жайлы ашық айта алмауы мүмкін. Гомосексуалды мінез-құлық көптеген жануар түрлерінің арасында да анықталған.

Көптеген гей және лесбияндар тұрақты бір-жынысты романтикалық қарым-қатынас құрады. Бұл қарым-қатынастар өзінің психологиялық құндылықтары мен әсері бойынша кез келген гетеросексуалды қарым-қатынастарға тең. Гомосексуалды қарым-қатынастар орын алған формасы мен айналасындағы мәдениетке қарай адам тарихы бойынша дәріптеліп те, айыпталып та отырған. 19-шы ғасырдың соңынан бері гей тұлғалардың теңдігі мен бостандығын мақсат еткен жаһандық қозғалыс туындады. Оның ішінде, мектептегі гей балаларды қысымнан қорғау, дискриминацияның алдын алу, әскерде қызмет етуге, денсаулық сақтау қызметтеріне жүгінуге, балалы болу немесе бала асырауға тең құқықтарды қамтамасыз ететін және неке теңдігін көздейтін заң жобалары қабылданып келеді.

Этимология[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Зефир және Гиацинт Тарквинияда табылған Аттикалық ыдыс, б.з.д. 480 (Бостон Өнер Мұражайы)

Гомосексуал сөзі Грек және Латын тілlерінің гибриді болып табылады. Бұл жердегі алғашқы элемент грек тіліндегі ὁμός гомос «бірдей» деген мағынаны білдіреді (латын тіліндегі «адам» деген мағынаны білдіретін, мысалы Гомо сапиенс, гомо сөзіне қатысы жоқ) және бірдей жынысты адамдар арасындағы сексуалды актілер мен құштарлықты сипаттайды және лесбияндылықты да қамтиды. Гомосексуал сөзі баспада алғаш рет 1869 жылы кездеседі. Бұл Австрияда туылған жазушы Карл-Мария Кертбенидің анонимді түрде шығарған  және Пруссиялық содомияға қарсы заңды сынау мақсатында жазған брошюрасы болатын. 1886 жылы неміс психиатры Рикхард фон Крафт-Эбиинг гомосексуал және гетеросексуал сөздерін өзінің Psychopathia Sexualis еңбегінде қолданған. Крафт-Эббингтің бұл еңбегі медицина қауымында да, жалпы қоғамда да өте кең таралуы себепті, «гетеросексуал» және «гомосексуал» сөздері сексуалды бағытталуды сипаттайтын жалпыға белгілі терминдерге айналып кетті. Осылайша, терминнің қазіргі қолданысы 19 ғасырдағы тұлға таксономиясы дәстүрінен негіз алады.

АҚШ-тағы көптеген заманауи стиль әдістемелері гомосексуал сөзін зат есім ретінде қолданудан бас тартуға үгіттейді, оның орнына гей еркек немесе лесбиян сөздерін қолданған абзал. Өзге жағдайларда гомосексуал сөзін қолданудан мүлде бас тартуға кеңес беріледі. Себебі, бұл терминнің негативті, клиникалық тарихы бар және көбіне тек адамның сексуалды мінез-құлқына ғана (яғни, романтикалық сезімдерді қамтымайды) сипаттама береді, сол себепті негативті бояуға ие. Гей және лесбиян сөздері ең кең қолданылатын терминдер. Бұл сөздердің алғашқы әріптері ЛГБТ қысқартуын жасауда қолданылады, бұл жерде Б және Т әріптері сәйкесінше бисексуал және трансгендер адамдарды білдіреді.

Гей сөзі негізінен гомосексуалды ер адамдарға қатысты айтылады, бірақ кейде, кеңірек мағынада барлық ЛГБТ адамдарды сипаттауға қолданылады. Сексуалдық контекстіде лесбиян сөзі тек гомосексуалды әйелдерге қатысты айтылады. Лесбиян сөзі Лесбос атты грек аралының атымен байланысты. Осы аралда әйел-ақын Сафо өзінің жас әйелдермен болған эмоционалдық қарым-қатынастары туралы жазған.

Кейбір ерте жазбаларда гомосексуалды сөзі кез келген бір жынысты контекстіде қолданыла беретін болған (мысалы тек қана қыздар оқитын мектеп), алайда, қазіргі таңда термин тек қана сексуалды құштарлық, мінез-құлық және бағытталуға қатысты қолданылады. Гомосоциалды термині соңғы кездерде нақты сексуалды емес алайда бір жынысты қатынастар контекстісінде кеңінен қолданылып жүр. Сонымен қатар, бір жынысты сүйіспеншілікті сипаттау мақсатында кей жағдайларда гомофилия термині қолданылады.

Бір жынысты құштарлық пен сексуалды мінез-құлыққа байланысты синонимдердің арасында, сонымен қатар, ерлермен жыныстық қатынасқа түсетін ерлер немесе МСМ (медициналық терминологияда нақты сексуалды актіні меңзеу үшін қолданылады) және гомоэротикалық (өнер туындыларына байланысты айтылады) терминдері бар.

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Бір жынысты қарым-қатынастарға деген көзқарас заман және географиясына қарай әр қилы болып отырды. Оның ішінде барлық ер адамдарды бір жынысты қатынаста болуға шақыру, бейтарап интеграция, толеранттылық, сонымен қатар, жеңіл күнә ретінде қарастыру, заң арқылы қудалау немесе тіпті өлім жазасын қолдануға дейінгі көзқарастар болды.

Екі гомосексуалды (рыцарь және оның сквайры) Цюрих қаласының сыртында, 1482 (Spiezer Schilling)

Индустриялды емес мәдениеттер жайлы жиналған жан-жақты тарихи және этнографиялық материалдарға сүйенсек, «42 мәдениеттің ішінде 41%-ы гомосексуалдылыққа негативті, теріс көзқараспен қараған, 21%-ы қабылдаған немесе немқұрайлықпен қараған, ал 12%-ы бұндай ұғыммен таныс емес болып шыққан. 70 этнографиялық жинақтардың 59%-ында гомосексуалдылық жоқ немесе сирек деп сипатталса, 41%-ында бар немесе жиі ұшырасады деп сипаттаған.»

Авраамдық діндердің әсерінде дамыған мәдениеттерде заң және шіркеу содомияны Құдайдың заңына қарсы немесе табиғат заңына қарсы қылмыс деп білген. Алайда, ер адамдар арасындағы аналды сексті айыптау христиан дініңнің таралуына дейін де болған. Мысалы, Платон секілді кейбір грек ойшылдары гомосексуалдылықты «табиғатқа қайшы» деп атаған.

Көптеген тарихи тұлғалар, оның ішінде Сократ, Лорд Байрон, ІІ Едвард және император Адриан гей немесе бисексуал болған деген пайымдаулар бар; Мишель Фуко секілді кейбір ойшылдар бұл терминдердің тарихи тұлғаларға қатысты қолданылуы заманауи сексуалдылық ұғымдарын анахронисттік түрде өзге заманның адамдарына тағу деп, құптамаған, алайда, бұл тұжырыммен келіспейтін ойшылдар да бар.

Қоғамдық ғылымдарда гомосексуалдылыққа деген «эссенциалисттік» және «конструктивисттік» көзқарастар арасында дау бар. Бұл даудың екі жағында «гей» және «гетеросексуал» деген ұғымдар адамның объективті, мәдени релятивизмнен тыс қасиеттері деп танитындар және бұл ұғымдарды өзіндік, қайталанбас мәдени және қоғамдық процесстердің артефактілері деп түсінетіндер бар. Әдетте, «эссенциалисттер» сексуалды талғамдар биологиямен анықталады деп сенсе, «конструктивисттер» бұл талғамдар қоғамдық факторлардың әсерінен пайда болады деп санайды. Ғылым философы Майкл Рустың айтуы бойынша конструктивизм негізінен Мишель Фуконың ықпалмен қалыптасқан және тарихи материалдарды ішінара іріктеп, таңдап оқудың нәтижесінде гомосексуалды адамдардың бар не жоқ екендігі мен оларға қандай қарым-қатынастың болғандығын шатастыру нәтижесінде пайда болған.

Африка[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тарихтағы алғашқы гомосексуалды жұп ретінде б.з.д. 2400 жылы ежелгі Мысырда өмір сүрген Кхнумхотеп пен Нианкхмун танылған. Жұп мұрнынан сүю позасында бейнеленген, бұл поза ежелгі Мысыр өнерінде махаббатты білдіреді. Антрополог Стивен Мюррей мен Уилл Роско Лесотода әйелдер бір-бірімен motsoalle деп аталатын және қоғамда кең қабылданған «ұзақ мерзімді, эротикалық қарым-қатынастарда» болатындығын айтады. Ал, антрополог Е.Е. Эванс-Притчардтың жазбалары бойынша солтүстік Конгода өмір сүретін Азанде тайпасының жауынгерлері өздеріне он екі және жиырма жас аралығындағы еркек жас өспірімдермен неке сипаттас одақ құрған. Бұл жас өспірімдер жауынгерлерге үй шаруасымен көмектескенімен қатар, жиі сексуалды қатынастарда болған.

Оңтүстік және Солтүстік Америка[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Бердачеге арналған би Оклохома штатында өмір сүретін Сак және Түлкі елінің қос-рухты адамды мадақтау биі. Джордж Кэтлин (1796–1872); Smithsonian Institution, Washington, DC

Европалық отарлауға дейінгі Америка құрлықтарының тұрғындары арасындағы бір жынысты сексуалдылық негізінен Қос-рухты адамдардың айналасында дамыған болатын. Әдетте, бұл адам ерте жастан бастап қос-рухты ретінде танылады және оған ата-анасы таңдау ұсынады. Егер бала қос-рухты жолын таңдаған болса, соған сәйкес дәстүрлердің негізінде тәрбие алады. Көп жағдайда қос-рухты адамдар өз тайпаларының шаманы болған және олар әдеттегі шамандарға қарағанда құдіретті деп саналған. Оларды сексуалды өмірлері өз тайпасындағы өзімен бірдей жынысты адамдармен өткен.

Гомосексуалды және трансгендер адамдар, сонымен қатар, отарлауға дейінгі Ацтек, Мая, Кечуа, Запотек және Бразилиялық Тупинамба секілді өркениеттерде біршама жиі кездескен.

Испандық отарлаушылар бұл тайпалардың арасында бір жынысты қатынастардың ашық түрде қабылданғанын көріп шошыған болатын. Сол себепті өз отарларындағы барлық мәдениеттерде бердачелерге (испандықтар гомосексуалдарды осылай атаған) қарсы қатал жазалар қолдана бастады. Оның ішінде жұрт алдында өлім жазасына кесу, өртеу және иттерге талату болды.

1986 жылы Америка Құрама Штаттарының Жоғарғы соты Бауэерс Хардвикке қарсы ісінде жекелеген штаттар бір жынысты қатынастарды қылмыс деп тани алады деп үкім шығарды. Бұл үкім 2003 жылы күшін жойған болатын.

1998 жылы Гавайи штаты гей некелерге қарсы конституцияға толықтыру енгізген болатын. 2013 жылы бас прокурордың шешімімен бұл толықтыру күшін жойып, штаттар гей некелерді заңдастыруға құқық алды.

Шығыс Азия[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ынтызар екі еркекті аңдып тұрған әйел. Қытай. Чин династиясы.

Шығыс Азияда бір жынысты сүйіспеншілік жайлы мағлұматтар өте ерте тарихтан бастап кездеседі.

Қытайда гомосексуалдылық кесілген шабдалы немесе басқа да эвфемизмдердің қолданысымен б.з.д. 600 жылдардан бері белгілі. Қытай әдебиетінің көптеген мәшһүр туындыларында гомосексуалдылық тақырыбы кездеседі. «Қызыл сарайдағы түс» классикалық шығармасындағы бір жынысты құштарлықтың сипаттамасы сол кезеңдегі гетеросексуалды қатынастардың сипаттамасына өте ұқсас екендігін байқауға болады. Конфуций философиясы негізінен саяси және қоғамдық философия болды, сол себепті, гомосексуалды болсын, гетеросексуалды болсын қандай да бір сексуалдық түріне көңіл бөлген жоқ. Bian Er Chai (弁而釵/弁而钗) секілді Миң династиясына тиесілі әдебиетте ерлер арасындағы гомосексуалды қатынастар гетеросексуалды қатынастарға қарағанда көбірек ләззат әкелетінін және «гармониялы» екенін жазады. Лию Соң династиясындағы Уаң Шунудың жазбаларында 3-ші ғасырдың екінші жартысында гомосексуалды қатынастар гетеросексуалды қатынастармен тең дәрежеде кең таралғаны көрсетілген.

Қытайдағы гомосексуалдылыққа қарсы оппозиция орта ғасырлық Таң династиясының кезінде (618-907) пайда бола бастады. Бұл Қытайда христиан және ислам құндылықтардың жайлап тарала бастауымен байланысты. Алайда, жалпы қарсылық кейінгі Чин династиясы мен Қытай Республикасының кезіндегі батыстандыруға дейін толық орныққан жоқ.

Тағы қараңыз[өңдеу | қайнарын өңдеу]