Дыбыс қайталама
Дыбыс қайталама — біркелкі, не үндес дыбыстарды бірнеше рет қайталау арқылы сөздердін бір-бірімен үйлесімділігін арттыру тәсілі. Әсіресе өлеңде жиі қолданылады. Өлеңдегі ұйқастың өзі де біркелкі, не ұқсас дыбыстарды қайталау негізінде пайда болатын сөз үйлестігінің бір түрі ғана. Ал дыбыс қайталама сан қилы болып келеді. Өлең ұйқасы секілді тармақтардың алдыңда ғана емес, кез-келген жерде кездесе береді және қатарынан бірнеше сөздерді қамтуы мүмкін.
Мысалы:
Толқыннан толқын туады,
Толқынды толқын қуады.
Толқынмен толқын жарысад.
Күңіренісіп кеңеспен,
Бітпейтін бір елеспен,
Жарысып жарға барысад.
Толқынмен толқын сырласып,
Сырларын еппен ұрласып,
Толқынға толқын еркелеп,
Меруерт көбікке оранып,
Жыландай жүзге бұралып,
Жарға жетер ентелеп.
Мағжанның «Толқын» атты өлеңінен келтірілген осы екі шумақтан дыбыс қайталау тәсілінің басты сипат-өзгешелігін айқын байқауға болады. Дыбыс қайталама кейде сөзді қайталау арқылы да жасалады. Бірақ сөзді қайталау шарт емес. Дыбыстың жағынан үйлес, үндес сөздер алынса да, жеткілікті. Дыбыс қайталама тек дыбыс үйлестігін қуалау болмай, сөздің үндестігін күшейту қажет болғанда, сол арқылы сөздің мағынасына айрықша көңіл аудару үшін қолданылады. Келтірілген мысалда өлеңнің басында-ақ толқын деген сөздің қайталанып айтылуы мағыналық жағынан да, өлеңнің үнділігін арттыру жағынан да алғанда әбден орынды. Дыбыс қайталама сөздің үйлесімділігін күшейтеді, сол арқылы үйлес сөздерді мағынасы жағынан жалғастыра қарауға, қажетті сөздерге ерекше назар аударып, ойда ұзағырақ сақтап қалуға мүмкіндік береді. Кейде сөздердің сыртқы сұлулығы, әсерлі үндестігіне де айрықша мән берілетіні байқалады. Дыбыстың қайталама үлкен талғампаздықпен мөлшерден асырмай алынып және өте шебер қолданылса, әдемі де келісті болады. Дыбыс қайталаудың ерекше келістіріліп жасалған өрнекті үлгісі ретінде Сәбит Дөнентаевтың «Қазақтарға қарал» деген өлеңін келтіруге болады:
Қамалған қараңғыға, қалың қазақ,
Қайратсыз, қамсыз құрып қалдың, қазақ.
Қарулап, қуатсызды қуаттандыр,
Құрдан-құр қампитқанша қарын, қазақ.
Қулардың құлқынына құм кұйылсын,
Қайдағы кұлдың қайғырт қамын, қазақ.
Қайтеді қайрылыссаң қарындасқа,
Қасармай, қақырайып қырын қарап...
Осында «қ» дыбысының бастан-аяқ қайталанып, көптеген сөздердің басқы буыны «қа» болып, не соған үндес, үйлес келуі жәй ғана дыбыс қуалаушылық демесек керек, себебі осы өлеңдегі мағынасы жағынан ең маңызды және негізгі тақырыпта болып отырған «қазақ» деген сөздің айтылуына барлық дыбыс қайталаулар үйлес келіп отырады ғой. Әрине, мұнша мол дыбыс қайталаулар қолданылатын өлең, сирек кездеседі. Ақын әдейі сөздердің сыңғырлаған бірыңғай үйлестігін, тапқырлық танытатын ойнақылығын құнттаған. Ахметов 3.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әдебиеттану. Терминдер сөздігі [Мәтін] / ; [құраст.: З. Ахметов, Т. Шаңбаев]. – 2-бас. .. – Алматы : Ана тілі, 1998. - 383 б.