Дыбыс (Лингвистика)

Дыбыс — ең кішкене фонетикалық бірлік – буын дыбысқа бөлінеді.

Түлері

1. Түсіп қалатын дыбыс – жазуда сакталып, мүлдем айтылмайтын не әлсіз айтылатын дыбыс.
2. Палатал дыбыс – тіл арты қатты таңдайға жақындауынан, жанасуынан жасалатын таңдай, орта таңдай, қатты (жуан) таңдай дауыссыздары.
3. Ызың дыбыстар – акустикалық әсер аркылы жасалатын таңдай және шұғыл дыбыстар.
4. Назалданған дыбыс – мұрын жолды реңк берілген дыбыс.
5. Эпентикалық дыбыс – сөзде бастапкы кезде жоқ дыбыс, жағдайдың әсерінен пайда болған.

Дыбыстық жүйе

Дыбыстық жүйе –

1. адамдардың коғамдық өмірде бірін-бірі түсінісіп, пікір алысар қатынас құралы болып табылатын, дыбыстық және сөз кұрамдары мен грамматикалық тәсілдер жүйесі;

2. сөйлеу мүшелері арқылы дыбысталған элемент жиынтығы.

Дыбысқа еліктеу

Дыбысқа еліктеу – дыбыстаушы мүшенің табиғи бір заттың дыбысына ұксас дыбыс шыгаруы және сол дыбыстардан жаңа сөздердің жасалуы (орыс т. мяу–мяу, мяукать; қаз. тоқ–тоқ, тоқылдау, күрк–күрк, күркілдеу).

Дыбыс символизмі

Дыбыс символизмі – еріксіз фонетикалық түрғыдан уәжденген сипатқа ие таңбалаушы (сөз маганасы) мен таңбаланушы (сөз формасы) арасындағы қатынас. Дыбыс символизмі тілде дыбыстың бейнелеу түрінде дыбыс және адамның образды түсінігі, түйсігі, сенімі арасындағы байланыс жүзеге аскан кезде аныкталады.

Дыбыстық символикалық сөздің белгілері ретінде сенсорлы түйсік аркылы кабылданған түрлі құбылыстар кызмет етуі мүмкін (көру, сезу, түйсіну, дәм, иіс сезу т.б.)\ сипаты мен жылдамдығына қарай ерекшеленген түрлі қимыл-козғалыстар, жүріс, ым–шара, физиологиялық және эмоциялық күйлер, көлем, пішін, объект мөлшері, жарық кұбылыстары т.б. Дыбыс символизмі бағытындағы эксперименттер жоғары, кетерінкі дыбыстар таза мөлдірлікті сезінуді (күн, күндіз, жарық, өмір, бақыт), теменгі дыбыстар – караңғылықты (алдау, ауру, шу) сезінуді туындатады.

Қазақ тілінде жұмыр, дөңес мағынаны білдіретін сөздерде лабиал дыбыстар кездеседі: бұршак, доп, төбе, төс, бөрік т.б. Ол дыбыстар өз артикуляциясына сәйкес заттың дөңес формасын бейнелейтін дыбыстың символизм функциясын атқарады.

Дыбыс тіркесі

Дыбыс тіркесі – дыбыс комплексімен бара-бар.

Дыбысталу

Дыбысталу – тілдік бірліктердің сыртқы немесе дыбыстық қабатының ішкі қабатынан айырмашылығы.