Еңбек шартының түрлері
Қазіргі уақытта еңбек шарттары көпқырлы экономика, кәсіпкерлік қызмет еркіндігі жағдайында жасалуда. Кәсіпорындар шаруашылық дербестікке ие болды. Еңбек шарттарының негізгі объектісі – ерекше тауар – жұмыс күші. Еңбек шартының заңдық табиғатының өзі – еңбекке жалдану туралы келісім ретінде, еңбек аясындағы шарттық қатынастардың әлеуметтік-экономикалық мәнісі жұмыс күшін сатып алу – сату түрінде сипатталады. Еңбек шарттарының 3тобы бар: жұмысқа жалдану туралы, біріккен еңбек қызметі туралы және жалдау туралы шарттар.
Жұмысқа жалдану шарты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бір жағынан, кәсіпкерлер, ұйымдар және екінші жағынан, қызметкерлер арасында жасалады. Қызметкерлер – бұл арада мемлекеттік меншіктен шеттетілген жалданбалы жұмысшылар. Бірақ олар кәсіпорынның жеке құрамына, штатына кіреді. Олардың еңбегін құқықтық реттеудің негізгі көзі – Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы заң болып табылады.
Біріккен еңбек қызметі туралы шарт[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шаруашылық серіктестіктері мен акционерлік қоғамдарда жасалады. Еңбек қатынастары жұмыс істейтін меншік иелерімен қалыптасады. Қазақстан Республикасының «Шаруашылық серіктестіктері және акционерлік қоғамдар туралы» Заңында серіктестіктердің еңбекке ақы төлеудің нысандары мен жүйесін дербес айқындайтындығы, еңбек келісім-шарттарында тарифтік ставкалар мен окладтары көздейтіні, ықпал жасайтын үстемелер, сыйлықтар және материалдық көтермелеудің басқа да нысандарын енгізетіні айтылған (18-бап). Сондай-ақ қажетті жағдайларда серіктестік қызметтерінің еңбек құқық қатынастары Еңбек туралы заңмен де реттеледі. Мысалы, серіктестікке заңмен белгіленген ең аз жалақы туралы ережесі, 24 күннен кем емес ақылы демалыс, еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғау ережелерін ескеру жүктеліп, серіктестіктер жұмысында әлеуметтік қорғау және қызметкерді зейнетақымен қамтамасыз ету нормалары қолданылады.
Жалдау туралы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Контракт кәсіпорынның басшысымен (меншік иесімен) немесе оның өкілетті органымен (тұлғамен) жасалады. Контрактіде кәсіпорын басшысының құқықтыры, міндеттері және жауаптылығы, оны материалдық қамтамасыз етудің шарттары, контракт мерзімі және заңда көзделген кепілдікті сақтай отырып, қызметінен босату жайлары айқындалады. «Кәсіпорындар туралы» Заңға сәйкес жалдау контрактісінде мына шарттар белгіленеді:
- Жалдау мерзімі, тиісті жұмысқа қойылған шарттар сақталған жағдайда ақы төлеу мөлшері;
- Қажетті еңбек жағдайларын және әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз ету бойынша кәсіпорынның қызметкер алдындағы міндеттері;
- Қызметкердің кәсіпорын алдындағы міндеттері;
- Тараптардың бірінің бастамасымен контракт мерзімінен бұрын бұзылған жағдайда қызметкерді жұмыстан босатудың және өтемақы мөлшерін анықтаудың тәртібі.
Жалдау контрактісі тараптардың жауапкершілігін арттырып, өндіріс қызметінің жақсаруына ықпал жасауы мүмкін. Алайда, ол іс жүзінде жеке еңбек шартының бір түрі болып табылады. Ол қызметкердің құқығына нұқсан келтірмеуі – «тиімсіз» қызметкерден құтылудың құралына айналмауы тиіс. Жалдау контрактісінің орындалуынан туындаған дау тараптардың бірінің бастамасымен сот арқылы шешілуі мүмкін.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Ғайрат Сапарғалиев «Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері» - Алматы, Атамұра – 2003ж. 137-142 беттер
- «Мемлекет және құқық негіздері» - Алматы, Жеті жарғы – 2001 ж. 470-495 беттер
- Қ.И.Оспанов «Құқық негіздері» Алматы – 2006 ж. 238-260 беттер
- Интернет желісі: http://www.zakon.kz/ сайты