Жетісудағы Қазақ хандығы

Жетісудағы Қазақ хандығы - 15-16-ғасырларда Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде қалыптасып, дамыған мемлекеттік бірлестік. Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы қазақ ру-тайпаларының 14-15 ғ-да басталған бірігу үрдісінің одан әрі күшеюі, әлеуметтік-шаруашылық қатынастардың дамып, нығаюы бірыңғай экономикалық негізде қалыптасқан қазақ мемлекеті құрылуын қажет етті. Қазақ хандығы Жетісудың батысында 15 ғ-дың 60-жылдарының орта шені мен 70-жылдарының басында пайда болды. Оның негізін қалаушылар Ақ Орда хандьнының (Орыс пен Барақтың) мирасқорлары Керей хан мен Жәнібек хан еді. 15-16 ғ-дағы Қазақ хандығы қазақ рулары мен тайпалары мекендеген жерлерді түгел қамти алған жоқ. Әйтсе де тілі, шаруа жайы, мәдениеті және тұрмысы ортақ Дешті Қыпшақ, Жетісу және Түркістанның ру-тайпаларын біріктіре келе Қазақ мемлекеті ұзақ уақытқа созылған қазақ халқының қалыптасу үрдісін аяқтады. 15 ғ-дың 70-80 ж. оның шекарасы едәуір кеңейе бастады. Әбілхайыр мирасқорларымен күресте қазақ хандары Керей, Жәнібек, Бұрындық (1480-1511) Дешті Қыпшақ және солтүстік Түркістандағы қазақ рулары мен Сырдария бойындағы бірнеше қалалардың басын қосты. Сонымен катар Жетісудағы қазақ билеушілерінің жағдайы да күшейе бастады. Бұдан бұрын да Қасым хан Жетісудағы өз иеліктерінің шекарасын Қаратал өзеніне дейін ұлғайтқан болатын. Қасым ханның қазақ рулары мен тайпаларын біріктірудегі жетістіктеріне сол тұстағы Моғолстанның ыдырай бастауы мен ел ішіндегі өзара қырқысулардың күшеюі себепші болды. Хан тағына отырған соң Қасым өз ықпалын Дешті Қыпшақ, Сырдария (Түркістан) өңіріне де жүргізе бастады. Қазақ хандығының нығая түсуі, сондай-ақ Жетісу тайпалары мен руларының ұлы жүзге бірігуінің нәтижесінде моғол шонжарлары мен хандарының осы аймақтағы билігі жойылды. Қасым хан өлгеннен кейін Қазақ хандығында қырқысулар күшейіп, так мирасқоры Мамаш хан өлтірілді. Ал одан кейінгі хан Тахир дәуірінде (152333) Сырдария бойыңцағы қалалар үшін өзбек — шайбани әулетімен, ал Орталық Қазақстанда Ноғай ордасының манғыттарымен жүргізілген соғыстар сәтсіздікке ұшырап отырды. Бірте-бірте Тахир билігі енді Жетісуға ғана жүрді. Жетісудағы Қазақ хандығының 16 ғ-дың 2-жартысындағы сыртқы саяси жағдайы Жетісу мен Тянь Шанда өз билігін қайта орнатуға тырысқан моғол хандарымен арадағы күреске тығыз байланысты болды. 1523-24 ж. құрылған қазақ-қырғыз одағы моғол билеушілерінің Бұл ойын жүзеге асырмай тастады. Қашғар билеушісі Рашид ханға қарсы қазақ хандарының кескілескен күресі 40-жылдарда да толастамады. Қазақ ханы Ақназар (15381580) моғол билеушілерімен ұзаққа созылған қантөгіс соғыстар жүргізді. Жетісудың оңтүстік мен Тянь Шанда қырғыздардың мемлекеттік бірлестігі күшейді. Жетісудың солтүстік шығысына ойраттар (қалмақтар) жиі шабуыл жасап тұрды. 17 ғ-да Жетісуды мекен еткен ұлы жүз өз алдына хандық құрды.