Жетісу қызыл адыраспаны

Жетісу қызыл адыраспаны
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Өсімдіктер (unranked) Қос жарнақтылар (unranked) Asterids Сабы: Lamiales Тұқымдасы: Bignoniaceae Тегі: Niedzwedzkia Түрі: N. semiretschenskia
Екі-есімді атауы
Niedzwedzkia semiretschenskia B. Fedtsch.,

Жетісу қызыл адыраспаны кейде Жетісу күреңкөкгүлі, Қызыл адыраспан, Жетісу недзвецкиясы (лат. Nіedzwedzkіa semіretschenskіa) — бигнония тұқымдасына жататын өте сирек кездесетін, тар эндемикті, жеке типті туыстың жоғалып, бара жатқан қалдық түріндегі көп жылдық өсімдік. Қазақстанда Шу-Іле тауының оңтүстік-шығысындағы Аңырақай тау сілемінде ғана өседі. Бұл керемет өсімдік, үштік дәуірдің ежелгі тропикалық флорасының қалдығы. Бірінші рет 1909 жылы В.Е. Недзвецкий бастаған Жетісу облыстық санақ басқармасы экспедициясына қатысқан Лютик деген студент жинаған. Осы жеке типті туыс Недзвецкий құрметіне аталған, оны 1915 жылы Б.А. Федченко сипаттап жазған. Бұдан кейін бұл өсімдікті бірнеше рет тапты және қайта жоғалтып алды.

Тек 1926 жылы геоботаник Р. И. Аболин көшпенді аудандарды тексеру экспедициясын басқарушы недзвецкиясының мемлекетіміздің гербарий қоры үшін жеткілікті мөлшерде жинады. Одан кейінгі жылдары бірнеше рет жойылып кетті деп есептелінді. Оны әрбір 10,15, 25 жылда тауып отырды. Өткен ғасырдың 70-жылдарының соңында Қазақстандық ботаник Б.А. Винтерголлер недзвецкия өсетін барлық орындарды зерттеп, олардың алаңдарын анықтады (7 га). Және де түрдің саны 30-40 мыңдай түр жекелеген популяцияларымен ірі қиыршық тасты сазды беткейлерде, онша биік емес құрғақ адырларда өседі. Л. В. Денисова мен Л. С. Белоусовтың 1974 жылы жарық көрген кітабында былай деп жазылған еді: "... Шу-Іле тауларының 2-3 жерінен табылды, бірақ одан әрі іздегенмен еш нәтиже шықпады. Мүмкін бұл сирек кездесетін өсімдік құрып біткен болар". Таралу аймағында қорғалатын жер болмағандықтан, түрге малды шектен тыс бағу бұл әдемі сәндік көпжылдық өсімдікті мәдени өсіруге кең түрде енгізу қажет. Ол Қазақстан мен Орта Азия ның көптеген қалаларында тұқымнан жақсы өсіріледі. Көшеттері алғашқы жылы гүлдеп, 16-25 жыл бойы жеміс береді. Жекелеген үлкен бұталары ірі қара қошқыл-күлгі түтікті 350 гүлге дейін салады. Сүйірленген тісті-қанатты қауашақты жемістері әдемі көрінеді. Жетісу күреңгүлін ашық құрғақ жерлерде өсіруге болады, тұқыммен, жасыл қалемшелермен, бұтаның бөлінуімен көбейеді. Ол жылыжай жағдайында да жақсы өседі. Санкт-Петербург ботаника бағында 1912 жылдан бері өсіріледі. Бұл сирек кездесетін ежелгі түр мәдени түрде сақталуы тиіс.

Бұл биік (30 см-ге дейін) жартылай бұта шошақ басты тамырымен, түбі ағаштанған бірнеше вегетативті және генеративті өркендер бастау алады. Жапырағы көп санда. Кезектесе орналасқан, жіңішке таспалы бөліктерге тарамдалған. Гүлдері қос жынысты, ірі, ұзындығы 4,5 сантиметр, сабақтары мен бұтақтарының бас жағындағы босаң шашақ тәрізді гүлшоғырына жиналған. Тостағаншасы ұсақ, кең, қоңыраулы бес бөлікті. Күлтесі қошқыл күлгін, воронка тәрізді, ұзын (3 сантиметр), түтікті. Бес дөңгеленген бөлікті желбірімен. Аталықтар төртеу, күлте түтігіне бекінген, түйін ұзарған, бағанасымен гүлден сәл ғана қылтиып тұрады. Гүлдеу мерзімі мамыр маусым, шілдеде жеміс салады, жемістері ерекше қатты қорапшалар, төрт қанатты, әр түрлі тісті қабырғаларымен, тұқымы ашық қоңыр, тегіс, беткейден домалаған жемістен көп уақытқа дейін шашылмайды. Недзвецкия әдемі жаңа декоративті өсімдік. Шу, Іле тауының шөлді, құрғақ пейзажын жандандырғандай әсер береді. Мәдени жағдайда тамаша өседі. Тұқымынан өсірілген алғашқы түрлер тіршілігінің бірінші жылында-ақ гүлдейді. Алматы, Қарағанды, Ташкент және Киев ботаника бақтарында өсіріледі. Барлық табиғаттағы мекен орталарын жедел түрде қорғауға алу керек. Бұл сирек кездесетін реликт түр. Халықаралық табиғатта құрғау бірлестігінің және Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.