Жуаз
Навигацияға өту
Іздеуге өту
Жуаз – өсімдіктен май сығып алуға арналған ағаш құрал.
Сығу барысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негізінен қыша, зығыр сияқты майлы дақылдардың дәнін сығу арқылы сұйық май алған. Ағаш ыдыстың түбінде майды ағызып алатын тесігі болады. Дәнді ыдысына салып, діңгекті ат, түйе, өгіздің күшімен айналдырғанда, дәндер жаншылып, майы бөлініп шығады. Осы майды тесіктің тығынын ағытып, құйып алады да, күнжарасын топанға, кебекке, жемге араластырып малға береді, отынға пайдаланады.
Жуаз бөліктері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жуаз: тұрық, оқ, құлақ, гәжәк, тіркіс, оқтық, мойынтұрық немесе кеспек, ауыртас, құрсау деген бөліктерден тұрады.
- Тұрық (гүндә) – жуаздың оқты кигізіп майлы өсімдік сығатын шұңғыл ойықты ыдысы бар май айыратын және қозғалыс тірегін атқаратын, келі тәріздес негізгі бөлігі. Қарағаш не тұт ағаштарының жуан діңінің ұзын, тұтас кесіндісінен үңгіп ойып жасалады. Ыдысы тұтас не алмалы-салмалы болады. Өлшем биіктігі 112-220 см шамасында, диаметрі 75-80 см. Тұрық қозғалмас үшін түп жағынан жартысынан жоғары жерге көміледі.
- Оқ – жуаздың май сығатын келісіп тәріздес бөлігі. Төменгі және жоғары бас жағы ыдыстың, гәжәктің ойығынан тайып шығып кетпес үшін домалақ, жұмыр, кертпектеп жасалады. Өлшемі: ұзындығы - 260 см, жуандығы - 20см.
- Құлақ – оқты көтеріп түсіретін және жуаздың қақпағын бекітетін тұтқа.
- Гәжәк – оқты төбесінен салмақ басатын жетек ағаш. Гәжәк екі бөліктен тұрады: жоғарғы бөлігі оқтың басына кигізіліп, төменгі бөлігі ауырлық тастың ортасындағы тесіктен өткізіліп, кеспек ағашты қашап тесіп, киістіріліп бекітіледі.
- Тіркіс – гәжәктің жоғарғы және төменгі бөліктерін бір-біріне тартып бекітетін таспадан өрілген ілмекті бау.
- Оқтық – жуаздың оқты айналдыратын жетек ағашы, тәртісі, тартқы ағашы. Жуазды айналдыратын өгізге мойынтұрық, ал жылқының мойнына қамыт кигізіледі.
- Мойынтұрық – жуаздың айналдыратын өгіздің мойнына салатын қамыт. Басқа мойынтұрықтардан айырмашылығы, бір басы тіректің қызметін атақарады.
- Кеспек – құрсау мен оқтықты, мойынтұрықтың тірегін қосатын, ауырлық тасты бекітетін бөлік. Өлшемі 100х55х15 см.
- Ауырлық тас – майлы өсімдікті, дақылды сығып, жентектеуде оқтың салмағын арттыратын бөлік. Ауырлық тастың жалпақтығы 55х100 см, қалыңдығы 15 см шамасында болады. Оны ортасын қашап тесіп гәжәктің төменгі бөлігіне кигізіп, кеспектің үстіне бекітеді.
- Құрсау – тұрықтың сыртын айналып тұратын шеңбер тірек ағаш. Құрсау кеспек ағашқа бекітіледі.
Сонымен қатар сүттің майын айырып алуға қолданылатын құрал да жуаз деп аталады.[1][2]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Шаммат-Ишан музейінен алынған ақпарат
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Жұмашев А. Есжан атаның жуазы. Алматы: Арыс, 2009.