Жыл басы
'Жыл басы'[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жыл басы- дегеніміз он екі жыл атауларының алғашқысы; мүшел жалдарының бірі, біріншісі - тышқан жылы және Ұлыстың ұлы күні.Он екі жылдардың қатары тышқанмен басталып, доңызбен аяқталады.Олардың арасында сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз жылдары аталады.Бұл жыл атаулары 12 жылда, басқаша айтқанда бір мүшелде бір рет қайталанып отырады.
Қазақтарда жыл басы деп саналатын ұлттық мейрам[өңдеу | қайнарын өңдеу]
(қысқаша ақпарат) Наурыз мейрамы ұлыстың ұлы күні деп есептеледі.Бұл күнде , яғни 22 наурыз күнінде, күн мен түн теңеледі.Халық Наурыз мерекесіне ерте дайындалады.Осы күні әрбір үйде мол дастарқан жайылады.Дастарқанның басында әрбір адам Наурыз көжені ішуге міндетті.Осы қадірлі көжеге жеті түрлі тағам қосылады.Дастарқан басында жастар үлкендердің батасын алады.Ата-әжелеріміз " Ұлыс оң болсын,ақ мол болсын!" деген қасиетті баталарын айтады.Дәл осы күнде балалар мен қыз, бойжеткендер халқымыздың ұлттық ойндарын ойнап, көңіл көтереді.Оындай еліміздің, жеріміздің жарқыраған, бақытты әрі мерекелі күні Жыл басы деп есептеледі.
Жыл басы туралы ертегілер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жыл басын таңдауда жапондықтар да, қазақ халқы да қызықты, балаларға арналған ертегі құрастырудан аянбады.Оның дәлелі , бүлдіршіндерге арналған журнал беттері болып табылады . Жапондықтарда өте қызықты Жыл басы атты ертегі бар. Бұл ертегі Жаратушының бұйрығы мен тышқанның қулығы туралы болады.Ертегі басында Жаратушы бүкіл жан-жануарларға жаңа жылдың алғашқы күні таңертең жиналуға бұйрық береді.Онымен қоса, ол "Кім бірінші болып жетсе, сол жыл басы болады.",- деп айтыпты тағы да.Оны білмеген жалқау мысық тышқаннан сұрайды.Сонда тышқын оған жаңа жылдың бірінші күні дегеннің орнына екінші күні кел деп айтады. Жүрісі баяу сиыр таңертең ерте жету үшін жаңа жылға қараған түні жолға шығады. Оны көрген тышқан білдірмей арқасына шығып отырып алады.Таң атқан кезде сиыр Жаратушыға келген кезде, тышқан секіріп түседі. Сонда тышқан бірінші барғандықтан , жыл басы болады.Ал одан кейін сиыр, барыс, қоян, ұлу, жылан, жылқы, қой, маймыл, әтеш, ит, ең соңында барып қабан келеді. Жаңа жылдың екінші күні жалқау мысық келеді. Тышқанның алдағанын білген ол тышқанға өмір бойы өш екен.(бұл жапондықтардың нұсқасы) Қазақ халқының да осындай ерекше ертегісі әрі әңгімесі бар. Бұнда жануарлар жыл басы болуға таласады.Сонда әр жануар өз ерекшелігін айтып өзін мақтайды.Содан оларға қарап тұрған тышқан оларға бұлай ештеңе шықпайтынын түсіндіріп, кім бірінші жылды көрсе сол жыл басы болады дейді.Сол кезде түйе мақтанып тұрғанын тышқан көріп оның басына шығады. Барлық жануар мен көремін деп тұрғанда тышқан ең бірінші көріп, жыл басы атанады.Осылайша екі ертегіде де тышқан өзін ерекше көрсетіп жыл басы атанады.
Жыл атаулары туралы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Mақал - мәтелдер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1.Өлі арыстаннан тірі тышқан артық. 2.Мысық жоқта тышқан төбеге шығады. 3.Мысыққ ойын - тышқанға өлім. 4.Ит - жеті қазынаның бірі 5.Ел жатпай, ит тынбас 6.Ит үйдің құлағы 7.Ит иесін қорғайды 8.Ер қанаты - ат 9.Бәйгіден ат келмейді, бап келеді. 10.Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме. 11.Ай мінбей атыңды мақтама. 12.Шіделі ат өз атың, тұсаулы ат бос атың. 13.Жаман атқа жал бітсе, жанына торсық байлатпайды. 14.Қой өрісі қорадан. 15.Cиырлы бай - сары май. 16.Қоян көлеңкесінен қорқады. 17.Қоянды қамыс өлтіреді ,батырды намыс өлтіреді.
Жұмбақтар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Өзінше ноян қорқақ кім? (қоян)
Aлмастан тыным, шабады ? (құлын)
Ұзын - ұзын із келер, ұзын бойлы қызкелер. (жылан)
Eл жатса да , енекесі жатпайды. (сиыр мүйізі)
Қисық ағашқа қар жұқпас. (сиыр мүйізі)
Иесіне адал, бөтенге қатал. (ит)
Қошқар мүйіз үйі бар, кіріп соған бұйығар. (ұлу )
Aрыстанға ұқсайды, тек тышқанды ұстайды. (мысық)
Aйдарлы ағам таң атпай айғайлайды (әтеш)
Өлеңдер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жыл қайыру
Тышқан қаптап жамасын,
Cиыр сүзіп алмасын ,
Барыс жүрсе ырылдап,
Қоян қашып тығылмақ,
Ұлу кисін қабығын,
Жылан қойсын шағуын,
Жылқым жатсын жайылып,
Қойды қоям қайырып,
Мешін маймыл мазақшыл,
Тауық - тары тамақшыл,
Ит- иісшіл көреген,
Доңыз семіз не деген?
Қоян
Едірейіп құлағы, Елең қағып тұрады. Тықыр етсе бір дыбыс, Түлкі ғой деп ұғады. Сыбдыр шықса селк еткен, Қорқақтығын көрсеткен. Қорықпайтын қоянды, Оқимыз тек ертектен!
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Балдырған журналы , Баспасөз - 2010, 12 ай
- Балдырған журналы , Баспасөз - 2010, 7 ай
- Қазақ газеттері , Үркер журналы, үй жануарларына байланысты мақал-мәтелдер
Сыртқы сілтеме[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жұмбақтар Мұрағатталған 18 желтоқсанның 2014 жылы. Мақал-мәтелдер Наурыз - жыл басы - мейрамдар Мұрағатталған 28 қазанның 2016 жылы. ертегілер жыл басы Мұрағатталған 23 қыркүйектің 2020 жылы.