Жүйрік ат баптау

Ат шабысы. Суретші Н.И.Ткаченко. Дм.Львович По киргизской степи (Петроград 1914) атты еңбектен.

Жүйрік баптау – бәйгеге қосу үшін кешенді әдіс-тәсілдермен жүйрікті жарату.

Аттың жүйрік болар белгілері

Қазақтың көреген сыншылары, көзіқарақты атбегілері кез келген атқа ден қоймайды. Алдымен оның тұқым-тегіне, бітім-нышандарына назар аударып, көңілінен шықса ғана баптап, күйін табуға кіріседі. Жақсы жылқының бойынан құмартып қайталайтын белгілері мынадай болып келеді: омыртқасы шығыңқы бітеді, кең тынысты, сағақты болып келеді, тұсарлығынан адырая көрінетін жуан сіңірді оңай аңғаруға болады, томардай болып біткен шоқтығы да көзге бірден түседі, тұтаса біткен кең кеудесі сирағын қысқа сияқты көрсетеді. Білгір атбегілер жүйрік аттың тісіне дейін қарап, егер күрек тіс қатары мен азу тіс қатарының арасындағы кетік алшақ болса, оны да жақсы қасиеттің бір нышанына балайды. Шын жүйрікті мінез-бітіміне қарай да тануға болатын алуан түрлі ұғымдар бар. Атты суытқанда артқы екі аяғына кезек-кезек салмақ салып, тұяғының ұшын ғана тіреп тұратын қасиетін атбегілер жақсы белгіге санайды. Аттың аяғы әлді болса ғана бір аяғына салмақ салып, тезірек тынығуға мүмкіндік алады. Немесе, жайылса желдеп жайылатын, су ішсе судың тұнығын қуалап ағысты өрлей ішетін, оттаса көк-құрақты қомағайлана қарбытып, дәл түптен қауып оратын, жетектесең ботадай елпілдеп соңыңнан еретін жетекшіл мінезін нағыз атбегілер хас жүйрікке тән қасиетке балаған. Міне, осы сияқты жылқының толып жатқан қасиет белгілеріне көңілі толған атбегі әрі қарай таңдаған пырағын баптауға кіріседі.

Жүйрікті бағып-қағудың әдіс-тәсілдері

Жүйрікті құлынынан танып, тайында жуасытып ақжілік қылып, сүйегін жасытпай өсіру – болашақ бәйге атын жаратудың алғы шарттары. Осылайша бапкер болашақ жүйрікті тайында тайжарысқа, құнанында құнанжарысқа баптап қосып қолтығын ашып, бағын сынайды. Тай, құнанында жүйрікті жер танытып қолтығын жазады. Шабыс жолында жылға, жыра, ор мен ылди, саз бен құмайт тастақ жерлер кездесіп отырады. Бапкерлердің айтуынша, құнан мен байталды көктемде бір, күзде екі рет қана бәйгеге қосқан жөн. Бәйгеге қосу аралығы 40-45 күннен кем болмауы тиіс. Құнанжарыста алдыңғы қатардан көрінсе, дөненінде күйлі-қоңды шығарып, қанын түзеп баптайды. Бапкер бастапқы жылдары атты қинамай, күшін әлсіретпей, күйлі ұстайды.
Жер жағдайының, күн райының ерекшелігіне қарай бапкердің күнделікті бағып-қағуына, әдіс-тәсілі әрқилы болады. Әдеттегі бәйгеге қосылатын атты күзде бос жіберіп, қоңын көтеріп, қыста қолға алып шөппен, сұлымен бағып, етін қалыпты жағдайда сақтау немесе өріске жіберіп қар тепкізіп алу аттың аяғына қан түспеуі үшін тиімді. Қыстай қолда бағым-күтімде болып, еті орташа шыққан бәйге атын, бапкердің айтуынша, көктемде көкке бірден жібермеу керек. Әйтпесе, аттың күйі бірден төмендеп кетеді. Сол үшін шілдеге дейін қолда ұстап әбден шөп пісті-ау дегенде бір жарым, екі айдай жайылымға жіберіп, қызылы толғанда ғана ұстап жарату керек. Қыста өте семіз шыққан жағдайда бәйге атын мамыр айына таман он бес-жиырма күн жайылымға қоя беріп, көк шалдырып, майынан арылтып барып жарату, қызылмай, қанжілік болудан сақтайды. Мұндай атты жаратуға кемінде бір ай уақыт қажет. Бағып-қағылған аттың ішінде май болса жүні жылтырап, майланып тұрады. Семіз атты басында екі-үш күнде бір суғарып, еті қатқан кезде күніне екі рет суару, әр реткі суаруда ат су ішіп бір рет басын көтергенде суаруды тоқтату керек. Күтімелдеу барысында ат ұсталғаннан үш күннен кейін әр күн кеште бусандырмай бір сағат міну, аттың топқазы болуынан сақтайды деседі.

Жүйрікті жаратудағы әдіс-тәсілдер

Бағып-қағуы, күтімі жеткен кезде бапкер бәйге атын жаратуды бастайды. Бағып-қағуы жеткен жылқы сүйегін түзеу, етін түзеу, терін түзеу деп аталатын "үш түзеуден" өтеді.

Сүйегін түзеу

Алдымен бапкер бәйгеге түсер жүйріктің сүйегін түзейді. Мұндайда көбінесе сұлы, кепкен жоңышқа беріп жілік майын ағартады. Осыдан соң етін түзеп, шабар етіне келтіреді. Жүйрікті аз мініп, көп байлайды. Ара-тұра арқандап тұрады. Мұндайда жүйріктің еті қазыланбай қара еті жақсы жетіледі.

Етін түзеу

Жылқы қара етті, май етті болып бөлінеді. Қара етті ат сырттай семіз көрінгенмен майы аз болады. Бапкер тәжірибесі болмаса қара етін жетілдірем деп қазыландырып алады. Ал, керісінше май етті (қызылаш) аттар көзге арық көрінгенімен, ішіне май жинайды. Бұндай аттарды еті түзелді деп алданып қалса, жарауы жетпей, бәйгеде тер басып, жолда қалады. Мұндай жолда қалған аттарды майбауыр немесе топқазы деп атайды. Бапкер, сөйтіп, бәйге атының қарызын арқалап қалады. Шабар аттың солқылдақ жалы болуы, шақпақ еті шалбарлы бүтін болуы шарт.

Терін түзеу

Бапкер келесі кезекте жүйріктің терін түзеуге кіріседі. Алдымен еті қалыптылары 10 күн, еттілерін 15 күннен кейін 2-3 шақырым жерге жай жүріп бусандырып таң асырып, суытады. Одан кейін арасына 4-5 күн аралатып 3-5 шақырым желдіріп көбік терін, кейін 3-4 шақырым қаражарысқа қосып қамау терін (ащы терін) алып таң асырады. Аттың алыс-жақынға жүгіретін өлшеміне қарай 5-10 шақырымдық қара жарысқа қосып тұнық терін (моншақ терін) алып таң асырады. Жақсы суытылған ат 5-тен 9-ға дейін құмалақтайды. Егер жүйрік қайыруы жетпей тоқжарау шапса тезегі аударылып өліп кетуі мүмкін. Өйткені, жылқының тоқішектегі тезегінің үлкендігі жас бала жұдырығындай және төрт бұрышты болады. Ол күшпен аударылып кеткенмен порымын өзгерте алмай ішекте қалады.
Тер алған сайын бапкер аттың терін татып көріп қандай қалыпқа келгенін байқап отырады. Сөйтіп, бапкер тер түзеуде жүйріктің тынысын кеңейтіп қана қоймай, сіңірін бекітіп, қолтығын жазады.

Әдебиеттер

• Керімбаев Д. Қазақстанның жылқы шаруашылығы. Алматы: Қайнар, 1968;
• Қалиасқарұлы Қ. Баян-Өлгий қазақтарының ауыз әдебиеті. Өлгий: 1969;
• Тоқтабай А. Қазақ жылқысының тарихы. Алматы: Алматыкітап, 2010;
• Ер қанатында. Жинақ. Құраст.: Аупбаев Ж. Алматы: Қайнар, 1987;
• Сартқожаұлы Қ., Айдаубайұлы Қ. Сәйгүліктер (этнографиялық зерттеу) // Жұлдыз. 1995. №1. 153-172-бб.;
• Хинаят Б. Бап пен жарату үйлеспеуден пайда болатын жылқы аурулары // Маңмаңкер (Республикалық Ұлттық ат спорты Федерациясының журналы). 1999. №1. 45-49-бб.