Зияткерлік ақпаратты заңсыз қатынаудан қорғау технологиялары мен тәжірибесі

Азаматтық-құқықтық қатынастардың көпшілігі зияткерлік, әсіресе, шығармашылық жұмыстың – ғылым, әдебиет, өнер туындылары, өнертабыстар, ЭЕМ үшін бағдарламалар, өнеркәсіптік үлгілер және т.б. нәтижелерін жасау және қолданумен байланысты қалыптасады.
Шығармашылық қызметтің туындылары материалдық емес игіліктерге жатады. Мысалы, ғылым, әдебиет, өнер туындылары, яғни жаңа идеялар, бейнелер, ұғымдар жиынтығы; өнертабыс, пайдалы үлгі және тиімді ұсыныс – есептің техникалық шешімдері; өндірістік үлгі – бұйымның сыртқы түрін көркем құрастыру және т.с.с. Бірақ олар басқалар қабылдай алатындай объективті түрге келгенде ғана азаматтық құқықтық қарым-қатынастар объектісі ретінде болады. Мысалы, ғылыми жоба қағазға, немесе магниттік таспаға жазылуы мүмкін; өнертабыс сызба, үлгі немесе т.б. ретінде көрсетілуі мүмкін.
Шығармашылық жұмыстың материалдық тасымалдаушысы зат ретінде болады және басқаларға жеткізілуі мүмкін, жойылуы мүмкін және т.б. Бірақ шығармашылық жұмыстың өзі материалды емес болса да өзінің авторы атында сақталады және заңда көрсетілген басқа жағдайларды қоспағанда өзге тұлғалармен иесінің рұқсаты бойынша ғана қолданылады.
Зияткерлік қызметтің материалдық емес игіліктері нақты бір ақпараттық ресурстар ретінде қарастырылады. Қазіргі заманда ақпарат тауарлық сипатқа ие болған және адами қызметтің әртүрлі ортасында оны жинақтаумен, сақтаумен, іздеумен, өңдеумен, таратумен және қолданумен байланысты келісімдік қатынастардың ерекше объектісі түрінде болады. Бұл кезде машиналық ақпарат маңызды саналады. Мұндағы ақпаратты есептеуіш ортада жүретін, ЭЕМ-ге қабылданатындай түрде физикалық тасымалдаушыда бекітілген деп түсіну керек.

Зияткерлік қызметтің нәтижесі төмендегі объектілер болып табылады:

1. патенттік құқықпен қорғалатын «өндірістік меншік» (өнертабыстар, пайдалы үлгілер, өндірістік үлгілер);
2. заңдық тұлғаны жекешелеу құралдары, яғни орындалатын жұмыстардың немесе қызмет көрсетулердің өнімдері (фирмалық атаулар, тауарлық белгі, қызмет көрсету белгісі, өнімнің шығарылу орнының атауы);
3. шығармашылық қызметтің авторлық құқықпен қорғалатын нәтижелері (ғылыми туындылар, ЭЕМ үшін бағдарламалар, мәліметтер қоры, интегралдық микросхемалар топологиясы).

Олардың арасындағы негізгі айырмашылық: олар әртүрлі құқықтық режімге ие. Объектілердің бір бөлігі патенттік құқықпен реттеледі, ал келесі бөлігі – авторлық құқықпен. Айырмашылығы тек авторлық құқық объектінің формасын, ал патенттік құқық туындының мазмұнын қорғауға бағытталған.
Зияткерлік ақпарат адамның шығармашылық идеяларының нәтижесі. Ол материалды және материалдық емес түрде болуы мүмкін.

Компьютерлік жүйелердегі зияткерлік ақпаратқа келетін болсақ, ол негізінен физикалық тасымалдаушыларда сақталатын болғандықтан оған тарату, көшіру, өзгерту, өшіру сияқты қауіптер төнуі мүмкін. Осындай жағдайларды болдырмас үшін көптеген шаралар қолданылады.

Мұндай әрекеттерге мыналар жатады:

• плагиаттылықты анықтауға арналған бағдарламаларды қолдану,
• өзінің шығармашылық туындысына патент, лицензия алу,
• сайттардың мәтіндік контенттері іздеу жүйелерімен индекстелу керек,
• браузердің барлық скриптік ерекшеліктерін пайдалана отырып жоғарғы мәзір (терезе скрипт көмегімен ашылады),
• контекстік мәзір, тышқанды шерту сияқты мүмкіндіктер өшіріледі.

GraphicText технологиясы Интернеттегі сайттарды көшіру мүмкіндігін біршама қиындату мүмкіндіктерін ұсынады. Көптеген авторларды баспаларда, фирмаларда өздерінің гипермәтіндік файлдар түрінде сақталған жарияланымдарын және құжаттарын коммерциялық көбейту мақсатымен көшіруге немесе мазмұнын өзгертуге тырысатын қолданушылардан қалай қорғау мәселесі туындайды.
Сонымен қатар авторлар және фирмалар алдында бір жағынан файл мазмұнын заңсыз көшіруді қалай болдырмау керек, ал екінші жағынан материалдарға клиенттердің немесе ықтимал сатып алушылардың еркін қатынауын қалай қамтамасыз етуге болатыны туралы мәселе шығады.

Бұған негізгі үш жолды айтуға болады:

1. файлдарды қайсыбір «өзіндік» форматта көрсету,
2. материалдарды шифрлеу,
3. монитор экранында мәтіндік ақпаратты графикалық режимде көрсету

«Өзіндік» формат мысалдары ретінде DjVu және PDF танымал форматтарын жатқызады. Бірақ DjVu және PDF форматындағы файлдар қолданушы дискісіне оңай сақталуы мүмкін. Мәтіндік ақпаратты кодтау жүйелеріне қатысты шифрлеу жүйелері Интернеттегі мәтіндік мәліметтерге заңсыз қатынауға қарсы іс-әрекет ретінде бұрыннан қолданылып келеді деп айтуға болады.
Мәтіннің графикалық форматтардың біреуіне түрлендірілуі көбінесе үлкен көлемді мәтіндерге қолданылады, бұл заңсыз көшірушілерді онша қызықтырмайды. Бірақ графикалық форматқа қарапайым түрлендіру жеткіліксіз, себебі қолданушы суретті өз компьютерінде сақтай алады. Мәтіннің графикалық түрде көрсетілуі графикалық режимде орындалуы керек. Соңғысы браузерлердің стандартты плагинін қолдану көмегімен, яғни виртуалды Javа машинасымен жүзеге асырылады.
Графикалық түрде берілген мәтін қосымша графикалық су белгілерімен қорғалуы мүмкін және қорғалуы керек. Графикалық түрде көрсетілген мәтінді файлға тікелей көшіруге болмайды. Ол үшін ең бірінші «экранды» Windows буферінде сақтап, одан кейін қандай да бір графикалық десте терезесінде буфер ішіндегісін ашып барып файлға көшіру керек. Бұндай файлдың көлемі су белгілерінің есебінен ондаған және жүздеген килобайтқа жетеді.

Плагиатты (мәтіндердің тақ дубльдері) табудың бірнеше жолдары бар. Ең көп танымал «шинглдар» әдісі болып табылады. Әдіс мәтіндерді көршілес сөздерден тұратын бекітілген ұзындықтағы тізбектер жиыны түрінде көрсетуге негізделген. Құжаттардың осындай жиындары көбі сәйкес келсе, құжаттар ұқсас деп саналады. Әдістің бір модификациясы «супершинглдар» атына ие және осындай құжаттарды жылдам табуда қолданылады.

Шингл дегеніміз мәтіннің бірнеше сөздері бар бөлігі (үш сөзден тұратын шингл, төрт сөзден тұратын шингл және т.с.с.).

Құжаттардың сигнатуралық лексикалық ақпаратын қолданатын бірқатар әдістер бар. Бұл мақсаттар үшін I-Match сигнатурасы IDF-тің (құжаттардағы сөздердің инверсті жиілігі) орташа мәніндегі сөздер үшін қолданылады. Лексикалық принциптерге негізделген келесі сигнатуралық тұрғы «тірек» сөздер әдісі болып табылады.
Бұл жағдайда құжаттар үшін белгілі бір ережелер бойынша тірек сөздер жиынтығы топтастырылады және олар үшін осы құжаттардың сигнатурасы құрылады. Сигнатуралардың сәйкес келуі құжаттардың ұқсас екенін білдіреді. Әдістердің бұл тобы жүзеге асырылуының үлкен қиындығына қарамастан, ұқсас құжаттарды табудың жақсы нәтижелерін көрсетеді.

Көшірулерді табу үшін кейде ақпаратты іздеудің классикалық принциптеріне негізделген алгоритмдер (TF, TF*IDF және т.б.) қолданылады.