Негізді жыныстар

Негізді жыныстар Бұларға 45—52% кремний тотығынан тұратын жыныстар жатады. Бұлардың негізгі өкілдері габбро, базальттар, диабаздар және порфириттер.

Гaббро. Габбро — түйіршікті, көбінесе ірі түйіршікті негізді тереңдік жыныс. Ол көбінесе негізді плагиоклаздан, азды-көпті түсті минералдардан: әр түрлі пироксеннен (авгиттен, диаллагтан), сирек те болса қоңыр амфиболдан және біраз руда минералдарынан тұрады. Руда минералдары көбінесе ильмениттен немесе магнетиттен тұрады және тек өзгерілген габбролық жыныстарда бұларға пирит қосылады. Плагиоклазда габбро жыныстарда біресе ақшыл, сұрғылт, қодырсымаққа , біресе ильмениттің уақ кірмелері болғандықтан қараға айналады. Габбро жыныстар фацияға жіктеледі, сол себептен габброның қабатты түрлері пайда болады. Олардың дала шпаттарына бай қабаты таза пироксеннің қабаттарымен кезектесіп отырады. Габбро жыныстарының дифференция заттарында үлкен өнеркәсіптік байлық (титанды-магнетиттер, габбронориттерден бөлінген жасыл оливин араласқан, лабрадордың ірі кристалдары — анортозиттер) бар. Лабрадорит — ікөркем кұрылыс материалы.

Габбро интрузнялар әр түрлі жастағы жыныстардың арасында кездеседі. Оның жатыс формасы штоктар, линзалар және интрузивтік денелер болады. Габбро жыныстары КСРО-да жиі кездеседі. Олардың зор алабы Урал тауларының шығыс баурайына қарай, барлық солтүстік және Орта Уралды қуалай, метаморфтық және шөгінді жыныстардың шекарасына дейін созылады. Уралдағы габбро жыныстары түрліше келеді, сондай-ақ бұл жыныстардың өзгерілгендігі соншама, олардың алғашқы тегін анықтау өте қиынға соғады. Уралдың осындай аудандарында, метаморфизм процестері өте қатты болғандықтан, габбро жыныстары тіпті амфиболиттерге ауысады.

Уралда габбро жыныстары мен ванадийлі титан-магнетиттердік көп кендері бар, соған байланысты мыс кендері де кездеседі. Кейде бірқатар алтын кендері габбро жыныстарына байланыса келеді. Габбро магманың (негізді плагиоклаздың және авгиттің) эффузивтік заттары, оның көпшілігі оливиннен тұрушы базальт пен диабаз немесе базальтты порфирит.

Базальттар — күңгірт, кейде анық қара, тығыз немесе уақ түйіршікті, сирек те болса орта түйіршікті эффузивті жыныстар. Жаңа күйінде олардың негізгі массасы тығыз, қылтанды сынығы қара болып көрінеді. Базальттар табиғи өзгеріске ұшырағанда тотты қоңыр бояулы түске айналады немесе жасылсымақ және күңгіртті болады. Олардың минералдық кұрамы: моноклиндік пироксен, негізді плагиоклаз, вулкандық шыны және магнетит. Базальттар өте жиі кездеседі. Базальтты жыныстан жай көзбен-ақ авгит пен оливинді оп-оңай кәруге болады. Оливин шынылы жылтырлығымен және сары жасыл бояуымен танылады. Қалдық минералдар тығыз, негізді массада шашыранды түрде болады, олар плагиоклаздың, авгиттің және бірқатар күңгірт вулкандық шынының өте уақ кристалдарынан тұрады. Базальт — ең көп тараған вулкандық жыныс. Осы күнгі бірқатар вулкандардың, мысалы Қамчатканың, Этнаның (Италиядағы Сицилия аралында), Гекланың (Исландия) көп вулкандары базальтты лава төгеді. Базальттардан кішкентай күмбездер, ал олардың қалың шөгінділерімен қосарланып туфтар, жамылғы және тасқындар пайда болады. Жауын-шашындардың және оттегінің әрекетінен кейде базальт жарылады да, сүйір бұрышты кесектерге жіктеліп кетеді. Базальттардың белгілі алты қырлы, бағана тәрізді жігі болады. Бағаналы жіктер бірқатар басқа атпа тау жыныстарында да мысалы андезиттерде де, болатындығын еске сала кетейік. КСРО-да базальттар Арменияда, Украинада, Байкал сыртында, Алтайда және Сибирьдің басқа жерлерінде де кездеседі.

Диабаздар немесе базальт-порфириттер. Диабаздар — әр түрлі кристалды түйіршікті жыныстар. Олардың өте белгілі структурасы диабаздық немесе офитты деп аталады. Ол микроскоппен қарағанда шлифте анық көрінедІ. Пироксеннің кристалдарына қарағанда плагиоклаздың иодиомофизмы (кристалдар формасының дұрыстығы) айқын болады. КСРО-да диабаздар көптеген аудандарда кең тараған. Олар түйіршігінің әр түрлі ірілігіне, құрылысына және құрамының түрлілігіне қарай айырылады. Диабаздар Уралдың батысы мен шығыс беткейлерінде кездеседі. Уралдың батыс беткейлеріндегі девон жыныстарының арасында олар көбінесе дайкалар және интрузивтік денелер түрінде пайда болады. Диабаздар Уралдың шығыс беткейінде жартылай эффузивті жыныстар түрінде кездеседі.

Кавказда және Закавказьеде диабаздар және диабазды порфириттердің ірі массалары жиі кездеседі. Сол жерде габбро-диабаздар деп аталатын, оның ауыспалы түрлері болады. Әр түрлі диабаздар Карелияда, соның ішінде Онега көлінің жағаларында кең тараған. Диабаздар «ұрылысқа , ең алдымен көше төсеуге қолданылады. Москва мен Ленинград көшелерінің көпшілігі Онега диабаздарының кесектерінен төселген. Диабаздар тастан құйылатын бұйымдар үшін (қышқылға төзімді плиткалар және басқалар) қолданылады.

Темір рудаларының ірі кендері габбро-диабаздарға байланыса келеді. Мысалы, Вишер ауданыныц титан-магниттері және Уралдың Юбрешкин тасы осылармен бірге кездеседі. Соңғы кезде балқытқан диабаздың, базальттың және соларға жақын жыныстардың әр түрлісінен істеген бұйымдар өндірісі кең дами бастады.