Организмдерді жинау әдістері

    Кез - келген зерттеулерді жүргізер алдында - зерттеулердің мақсаттары мен міндеттерін анықтап алу қажет. Бұл өз кезегінде зерттеу әдістерін таңдауға, мәліметтерді толық жинауға және нақты тұжырымдар жасауға, сондай-ақ уақытты қысқартып, ақшаны күшті үнемдеуге негіз болады. Алайда әртүрлі мәселелердің туындауына байланысты зерттеу барысында өзгерістер болуы да мүмкін.

    Организмдерді жинау кезінде ескерілетін бірнеше жағдайлар бар:

    1. Зерттеулер жүргізетін жерге байланысты шыққан заңдармен танысу.

    2. Экологиялық зерттеулерді жүргізер алдында сол территорияның иесінен (жеке адам, заңды тұлға) рұқсат алу.

    3. Жергілікті, өлкелік қоғамдардан, жоғарғы оқу орындарынан, табиғатты қорғау қоғамдарынан кеңес алу.

    4. Организмдерді тіршілік ету ортасынан шығармау және оларды керексіз жоймау.

    5. Мүмкіндігінше тіршілік ету ортасына нұқсан келтірмей шымды, тасты, бөренені т.б. орнына қою.

    6. Зерттеу үшін қажетті организмдердің особьтарын мейлінше азырақ алып, мүмкіндік болса болса артығьш бұрьшы орныша қою.

    7. Жануарларды анықтау үшін лабораторияға тасымалдау кезінде оларды бір-бірінен бөлек ұстау. Мысалы, бір ыдыста көпқылтанды құрттар мен шаянды бірге ұстамау керек. Ол үшін әртүрлі шыны ыдыстарды, полиэтилен пакеттерді, пробиркаларды қолданған дұрыс.

    8. Зерттеу кезінде сол жердің тіршілік ету ортасы, климаттық жағдайлары сияқты барынша көп мәліметтерді жазып отыру қажет. Өйткені бұл мәліметтер жинаған үлгі-нұсқаларды талдау кезінде өте маңызды болып табылады. Организмдердің тіршілік ету ортасы ерекшеліктерін дұрыс, рет-ретімен жазған жөн.

    а) тау жыныстары мен субстрат туралы сипаттама (өсімдіктер жабыны, топырағы және т.б.);

    ә) жергілікті жердің сипаты (мысалы, жалпақ беткей, оңтүстік жағы , ылдилық бұрышы және т.б.);

    б) су сіңіргіштігі;

    в) құмның, топырақтың түрі;

    г) топырақтың, судың, ауаның температурасы;

    ғ) топырақтың, судың қышқылдығы немесе сілтілігі;

    д) бұлттануы, жауын-шашыны;

    е) ауаның салыстырмалы ылғалдығы;

    ж) жарьіқтың қарқындылығы (мысалы, көлеңке және ашық жер);

    з) желдің бағыты мен жылдамдығы (ақырын, қатты, дауыл, оңтүстік-шығыстан, т.б.);

    и) мезгілі, уақыты;

    Осы ерекшеліктердің кейбіреуінің қалай жазылуын төмендегі үлгіден көруге болады.

    Эдафикалық, физиологиялық, климаттық ерекшеліктерін жазудың далалық күнделігі:

    Аудан _________________________________________________________________

    Координатасы ________________________________________________________

    Мезгілі _______________________________________________________________

1.Субстрат(топырақ)

    а) жер беті ерекшеліктері _______________________________________________________________

    ә)А қабатының тереңдігі _______________________________________________________________

    б)В қабатының тереңдігі _______________________________________________________________

    в) С қабатының тереңдігі _______________________________________________________________

    г)рН _______________________________________________________________

    ғ)Температура _______________________________________________________________

2. Топография

    а) беткейдің орналасуы _______________________________________________________________

    бұрышы _______________________________________________________________

    ә)теңіз бетінен биіктігі _______________________________________________________________

    б) рельеф(қолжетпейтін сілтеме) _______________________________________________________________

    в) су сіңіргіштігі _______________________________________________________________

    г) жердің пайдалануы _______________________________________________________________

    ғ) судың деңгейінің төмендігі немесе жоғары болуы биіктігі _______________________________________________________________

3. Климат

    а) ауа температурасы _______________________________________________________________

    ә) жауын-шашын мөлшері _______________________________________________________________

    б) бұлттылығы (күннің ашық болуы) _______________________________________________________________

    в) салыстырмалы ылғалдығы _______________________________________________________________

    г) желдің бағыты _______________________________________________________________

    ғ) желдің жылдамдығы _______________________________________________________________

    д) уақыты _______________________________________________________________

Мұнан басқа мәліметтерді жинаудың көптеген әдістері бар. Олар кестеде көрсетілген.

Организмдерді жинау әдістерінің түрлері

Жинау әдісі	Жұмыстың жүйесі, бағыты	Жиналатын организмдер
Жәндіктерді мата бетіне қағу	Белгілі бір көлемдегі матаны жиналатын ағаш қаңқаға бекітіп бұтақтың астына жайып тұрады. Сосын бұтақты сілкілеп, түскен жәндіктерді сорғыштын көмегімен жинайды.	Ұшпайтын жәндіктер, құрттар, өрмекшілер
Қаққыш (сачок) арқылы ауадан жинау	Таяққа кішігірім қап сияқты бекітілген торлы матадан жасалган Қаққышты (сачок) ауада ары-бері сермеу арқылы ұшатын жәндіктерді жинайды. Әдістің бір қалыпты болуы үшін жәндіктерді бірнеше рет (бес, сегіз) сермеген соң жинаған дұрыс. Ауада әрбір сермеу сегіз саны сияқты болуы керек.	Ұшатын жәндіктер
Қаққышпен (сачок) шалғы орган сияқты инау	Таяққа бекітілген нейлон матадан жасалған қаққышты (сачок) шөптесін өсімдіктердің, бұталардың үстінен судың бетінен шалғы орган сияқты тез сермеу	Жәндіктер, шаян тәрізділер
Планктондық тор	Торлы матаны темір құрсауға бекітіп, сосын мықты жіпке байлайды да су бойымен тартады. Артқы жағына организмдерді жинау үшін кішігірім ыдыс бекітіледі.	Планктон
Жабысқақ тұзақ (тұзақ)	Қалың полиэтиленнің бетіне тәтті сірке мен қантты қосып қайнатып жағады. Мұны ағашқа бекітіп әртүрлі биіктікке іліп қояды.	Ұшатын жәндіктер
Шыны ыдыспен (цилиндрмен) аулау	Организмдерді қызықтыру үшін сыра немесе джем қосуға болады. Шыны немесе басқа құтыны жоғарғы жағын топырақ бегімен бірдей етіп көмеді 144-сурет). Жауыннан қорғау үшін бетін шифердің сынығымен қалқалап қою керек. Ал құтының ішіне жануарларды електіру үшін тәтті джем немесе шіри бастаған етті салады.	Жорғалайтын жәндіктер, көп аяқтылар, шаян тәрізділер
Лампа арқылы аулау	Сынап лампасының жарығына жиналған ұшатын жануарлар қалқаға соғысып, картон қорапқа немесе қағаз пакетке түседі. Қораптың ішіндегі жәндіктерді алар алдында оларды жансыздандыру үшін хлороформға салынған жіпті қою керек.	Түнгі жәндіктер
Тірідей аулау	Жануарлар су ішетін жерге бетін құрғақ шөппен жауып тұзақ құрылады. Еліктіргіш жем ретінде тұзақтың іші-сыртына құрғақ жеміс немесе жарманы қоюға болады. Жануарларды тірідей ұстау үшін жиі-жиі тұзақты тексеріп тұру керек.	Тышқандар, жер тесерлер
Су қаққышымен (сачок) аулау	Бұл әдісті ақпайтын сулардағы жануарлар үшін қолданады. Су қаққышымен (сачок) немесе планктондық торды судың ағысы бойынша қажетті жерге қояды. Сосын суда жатқан тасты аударып ондағы организмдерді тастан қырнайды. Немесе аяқпен суды араластырып шайқайды. Судағы организмдер судын ағысымен торға түседі.	Су жәндіктері, шаян тәрізділер
Экстаустер (сорғыш)	Бұл әдіс өсімдіктер бетінен майда жәндіктерді санау немесе зерттеу үшін қолданылады.	Шіркейлер, майда жәндіктер, өрмекшілер
Қолмен жинау	Топырақты, шымды немесе орман төсенішін жалпақ ыдыстың бір шетіне қойып шетінен қолмен іріктеп алады. Табылған организмдерді шыны ыдысқа салып, сұрыпталған нұсқаны жалнақ ыдыстын екінші жағына жинайды.	Кене эхитреидтер, құрттар, майда жөндіктер
Экстрактпен жинау	4% -ды формаладегидтің 5 см3 мөлшерін 50см3 суға араластырып ерітіндіні 1 шаршы метр топыраққа құяды. Жауын құрттары топырақ бетіне шыққан соң оларды жинап алып ерітінді құйған жерді сумен шаяды.	Жауын құрттары
Флотация	Өлшенген кесек топырақты қаныққан түз ерітіндісі бар лабораториялық стаканға салып шайқайды. Топырақ тұнба болып ыдыс түбінде қалып, бетіне организмдер қалқып шығады. Ерітіндінін бетін қалқып алып Петри табақшасына салып бинокулярмен қарайды. Табақшаға 70%-ды спирт құйып организмдерді өлтіреді. Сосын үлгіні заттық шынының бетіне қойып оған бір тамшы глицерин тамызады. Бетін жабындық шынымен жауып бинокулярмен немесе кәдімгі жарық микроскобымен зерттейді.	Кенелер, жәндіктер қуыршақтары мен жұмыртқалары
Берман май құйғышы (сулы экстракция)	Топырақ үлгісін жеңіл жұқа мата қапшыққа салып ішінде суы бар май құйғышқа салады. Қуаттылығы 100 Вт лампа темір рефлектордың астына бекітіледі. Қапшық лампадан 25 см төменде ілініп тұрады. Лампаны 24 сағатқа жандырып қояды. Жылу мен ылғал организмдерді қапшықтағы топырақтан суға шығуына ықпал етеді. Май құйғыштың түбіне түскен организмдерді белгілі бір уақыттан соң қысқашты ашып ішінде спирті бар ыдысқа түсіреді.	Топырақтағы майда организмдер

    Зерттеу кезінде топыраққа түскен организмдерді жинап, санап, анықтап қажет болса босатып тұру керек. Егер тұзақ шұңқыр түрінде болса оған жыртқыш та, қорегі де түсуі мүмкін. Сөйтіп жинау кезінде қорегі болмай да қалуы мүмкін. Сондықтан зерттеу объектілерін жансыздандыру үшін ыдыстың ішіне 70%-ды спирт құйылады.

Экожүйенің абиотикалық және биотикалық компоненттері зерттелетін учаскелер бір қалыпта болу үшін, әдетте трансекталар және шаршы төртбұрыштар (квадраттар) салып, үлгілерді жинау сол аумақта жүргізіледі.

    Сызықты трансекта. Бұл әдісті біртектес аумақтарда да қолдануға болады. Алайда, іс жүзінде сызықты трансекта әдісін зерттелетін аумақтағы бір популяциялардың басқа тіршілік ортасы мен популяцияларға ауысқан жерлерінде қолданады. Екі қазық арасында жер бетімен тартылған жіп трансекта бағытың көрсетеді. Сөйтіп тек трансекта сызығы бойындағы организмдер ғана жиналады.

    Таспалы (лента) трансекта. Таспалы трансекта әдісі бойынша зерттелетін тіршілік ету ортасы бойымен бір-бірінен 0,5 м немесе 1,0 м ара қашықтықта болатын екі сызықта трансекта тартылады. Есеп осы екі сызық oртасында жүргізіледі.

    Сызықта немесе таспалы трансекта бойында биіктіктің өзгеруі трансекта профилін құрайды да, бұл өзгерістерді мәліметтерді жазу кезінде сызып көрсетеді.

    Трансекта түрін таңдау зерттеудің сапалық және сандық сипатына, қажетті дәлдігіне, тіршілік етіп жатқан организмдердің ерекшелігіне, зерттелетін территорияның көлеміне, уақыттың азды-көптігіне байланысты. Шағын қашықтықтарда сызықты трансектаны салып, сызық бойындағы әрбір өсімдікті жазуға болады. Ал үлкен көлемдегі учаскелерді зерттеу кезінде әр бір метр немесе басқа белгілі бір өлшемдегі түрлерді жазып отыру керек.

    Квадрат (төртбұрыш). Бұл құрал белгілі бір көлемдегі, мысалы 0,25 м2, 1м2 металл немесе ағаштан жасалған төртбұрыш рама. Алып жүруге қолайлы болу үшін алмалы-салмалы болғаны жақсы.

     Раманы трансектаның бір жағына қойып ішіндегі аумақты есептеп шығады. Сонан соң раманы сызық бойымен орнын ауыстырып басқа нүктелерге ауыстырып отырады. Зерттеу түріне қарай рама ішіндегі түрлерді жазып немесе санап отырады. Зерттеулер жүйелі болу үшін раманың толықтай ішіндегі түрлерді ғана емес, жарым-жартылай еніп тұрған түрлерді де есептейді. Зерттеу талаптарына сай төртбұрыш раманың түрін өзгертіп, әртүрлі көлемдегі секцияларга бөлуге болады. Бұл әсіресе зерттелетін аумақта бірнеше өсімдік түрі кездесетін болса өте ыңғайлы. Егер зерттелетін жердің өсімдіктер жамылғысы бірыңғай болса төртбұрыш раманы трансектадан тыс қолдануға да болады. Осылай үлгіні кездейсоқ сұрыптау үшін раманы иықтың үстімен арт жаққа сермеп лақтырып, сол түскен жердегі раманың ішіндегі түрлерді есептейді. Территорияның үлкен жерін қамту үшін бұл әдісті бірнеше рет қайталайды.

    Нүктелі әдіс(темір өзекті (бізді) рама).Бұл бірнеше саңылаулары бар, сол тесіктері арқылы темір өзек (біз) өткізуге болатын рама. Әсіресе мұндай рама өсімдіктері бірін-бірі көмкеріп жауып тұратын, өсімдіктерге бай трансекталар бойын зерттеуде өте ыңғайлы. Темір өзекті әрбір саңылаудан (тесіктен) өткізіп, жерге қарай бойлаған кезде өзекке жанасқан түрлерді ретімен жазып отырады.

    Тұрақты квадрат (төртбұрыш). Қауымдастықтардың ауысуына (сукцессия) немесе маусымдық өзгерістеріне арналған ұзақ уақытты экологиялық зерттеулер кезінде тұрақты квадратты (төртбұрышты) немесе трансектаны қолданады. Абиотикалық және абиотикалық зерттеулер жүргізу үшін қазықтарға нейлон жіппен бекітіліп тартылған учаскелерді белгілеп алады. Сол арқылы болып жатқан өзгерістерді, олардың бағыттарын және соған әсер ететін факторларды түсінуге болады.