Орыс ханның Темірге қарсы соғыстары
Орыс ханның Темірге қарсы соғыстары (14 ғ.). Орыс ханның (1361-80 ж. билік құрды) сыртқы саясаты негізінен әмір Темірдің басқыншылық жорығына тойтарыс беруге бағытталды. Өйткені Темір өз мемлекетімен көрші екі ел – Ақ Орда мен Моғолстанның шаруашылық және әскери-саяси тәуелсіздік жағынан нығайуына бөгет жасамақ болды. Темірдің 14 ғ-дың соңғы ширегінде Шығ. Дешті Қыпшақ пен Жетісу жерлеріне басып кіріп, талап-тонау әрекетіне жергілікті халық, Ақ Орда билеушісі Орыс хан, феод. билеушілер: Тоқтамыс (1381-95 ж. билік етті), Дулат әмірі Қамараддин (Қамар ад-Дин) және Моғолстан ханы Қызыр Қожа (1389-99 ж. биледі) қарсы шықты. Ақ Орданың күшеюіне сескенген Темір Орыс ханға Ақ Ордадағы өз қолшоқпары Тоқтамысты айдап салды. Темірдің әскери көмегіне сүйенген Тоқтамыс 1374-75 ж. Орыс ханға қарсы жорыққа аттанды. Соғыста Орыс ханның баласы Құтлұғ-Бұқа өлді, бірақ Тоқтамыс әскері талқандалды. Темірден жаңа әскер алған Тоқтамыстың екінші жорығы да Орыс ханныңұлы Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерінен жеңілді. 1375-76 ж. қыста Орыс хан темір мен оның қолшоқпарының арандатушылық қимылдарына қарсы өзі жорыққа шықты. Екі жақ Сығанақ түбінде кездескенімен, күннің тым суып кетуіне байланысты ұрыс болмады. Келесі жылы Орыс хан тағы да Темірге қарсы аттанды. Бірақ бұл соғыстың нәтижесі беймәлім., өйткені Темір әулетінің шежірешілері Низам ад-Дин Шами мен Шараф ад-Дин Әли Йезди Орыс хан осы жорық кезінде өліпті-міс (1376-77) деп жазады, ал басқа деректер бойынша 1380-81 ж. қайтыс болған. Аса қауіпті дұшпанынан құтылған Тоқтамыс Ақ Ордаға қысымын күшейтіп, 1377 жылдың ақырында Ақ Орданың Сығанақ, Сауран қалаларын басып алды (Низам ад-Дин Шамидің мәліметіне қарағанда Сығанақ 1378-79 ж. алынды). 1377-78 ж. Тоқтамыс Сарай-Берке мен Еділ маңындағы басқа да қалаларды бағындырды. Ақ Орда мен Алтын Орданы билігіне алған Тоқтамыс бұрынғы жебеушісі Темірдің енді өз қарамағындағы Ақ Орданы әлсіретпек болған әрекеттеріне қарсы шықты.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақ энцеклопедиясы