Пысықтауыш

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Грамматика

Морфология

Синтаксис

Пысықтауыш [1] деп сөйлемде іс-әрекеттің жай-күйін, сын-сипатын, мөлшерін, мезгіл-мекенін, себеп-мақсатын білдіретін тұрлаусыз мүшені атаймыз.[2]

Пысықтауыштардың сұраулары: қашан? қайда? (қалай қарай?) қайдан? қалай? қайтіп? не себептен? неліктен? кім үшін? не үшін? не істеуге? не қылуға? не мақсатпен? не арқылы? кім арқылы? ненің арқасында? кімнің арқасында? не сайын? кім сайын? қанша? қанша уақыт? неше рет?

Пысықтауыштың түрлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Пысықтауыш құрамына қарай үшке бөлінеді:
1) Дара пысықтауыш;
2) Күрделі пысықтауыш;
3) Үйірлі пысықтауыш;

Дара пысықтауыш – бір сөзден тұратын пысықтауыш. Мысалы: Лавада жұмыс кызу жүріп жатыр. Ол сұраққа ойланбастан жауап берді.

Күрделі пысықтауыш — күрделі сөз, тұрақты тіркес және үйірлі мүшеден жасалатын пысықтауыш. Мысалы: Мерей жымын-жымын етіп сахнаға шықты.

Үйірлі пысықтауыш – үйірлі сөздерден тұратын пысықтауыш. Мысалы: Уақытым барда сабаққа дайындалсам деймін.

Пысықтауыш мағыналық жағынан алты түрге бөлінеді:
1) мезгіл пысықтауыш;
2) мекен пысықтауыш;
3) мақсат пысықтауыш;
4) амал пысықтауыш;
5) себеп пысықтауыш;
6) мөлшер пысықтауыш.

Пысықтауыш түрлері
Сұрақтары Мысалы
Мезгіл пысықтауыш Қашан? Қай кезде? Қай уақытта?Қашанан бері? Жолаушылар кешке қарай аттанбақшы. Ол биыл мектеп бітіреді.
Мекен пысықтауыш Қай жерде? Қай жақта? Қайдан? Оқушылар қала сыртына демалуға бармақшы. Ата-анасы жайлауға көшкелі жатыр. Жоғарыдан бір топ аттылы төменге қарай түсіп келеді.
Мақсат пысықтауыш Не үшін? Неге? Не мақсатпен? Кітапханадан кітап алғалы келді. Айдос жорта білмегенсіп отырды.
Амал пысықтауыш Қалай? Қайтіп? Қалайша? Кімше? Әйгерім бұл сөзге жымиып күлді. Жас әнші бұлбұлша сайрады. Бала үлкендерше сөйлеп отыр.
Себеп-салдар пысықтауыш Неліктен? Не себепті? Не үшін? Жұмысты бітірмегендіктен уақытында тапсыра алмады. Олар шаршағаннан сөйлеуге шамасы келмеді.
Мөлшер пысықтауыш Қанша? Қалай? Шешен ұзақ сөйледі. Оқушылар тапсырманы жаппай орындады.

Пысықтауыш болатын сөз таптары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Пысықтауыш болатын сөз таптары:

  1. Үстеуден болады
  2. Сын есімнен болады
  3. Сан есімнен болады
  4. Көсемшелер сөйлемде қайтіп? қалай? не мақсатпен? деген сұрақтарға жауап берсе, пысықтауыш болады
  5. Барыс, жатыс, шығыс және көмектес септіктерінде тұрған сөздер мекен, бет алыс-бағыт, сын-қимыл мағыналарын білдіріп, қайда? қайдан? қашан? қалай? деген сұрауларға жауап берсе, пысықтауыш болады
  6. Мезгілге байланысты зат есімдер тәуелдік жалғау я шылау тіркесу арқылы, кейде оларсыз да, басқа сөздермен бірігіп те пысықтауыш болады
    • барыс септіктегі кейбір сөздерден кейін шейін (дейін), бола, қарай, таман сияқты шылаулардың бірі тіркесіп пысықтауыш болады.
    • кейбір шығыс септіктегі сөздердің соңынан соң, кейін, ары, бері, қарай, бұрын сияқты шылаулардың бірі тіркесіп, пысықтауыш болады.
    • кейбір көмектес септіктегі сөздердің соңынан бірге, қабат, қатар сияқты шылаулардың бірі тіркесіп, пысықтауыш болады
    • кейбір сөздерге арқылы, арқасында, үшін, сайын шылаулары тіркесіп келіп, пысықтауыш жасайды.[3]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. ISBN 9965-808-78-3
  2. ↑ Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
  3. ↑ С. Аманжолов, Қазақ тілі грамматикасы, 1966 ж.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Пысықтауыш&oldid=3295135» бетінен алынған