Сопылықтың үшінші дәуірі

Сопылықтың үшінші дәуіріболып саналатын тариқат және тариқаттар кезеңіне келсек, тариқаттың негізі сопылық мәдениет. Тариқаттар кезеңі XI ғасырдан бастап бүгінгі күнімізге дейінгі аралықты қамтиды. Кейбір зерттеушілер дің пікірінше Сопылық ілімді тариқат - ірі доктрина дәрежесіне көтерген Қожа Ахмет Ясауи болып табылады. Сопылық тіршілік пен оның дүниеге деген көзқарасы әлемге кең тарап, тез дамыған кезеңі X -XI ғасырлар. Осы кезеңде Сопылықты қолдаушылар көбейт, Сопылықтың жалпы үлгілері қалыпт а с а .

«Сопылық ілімнің» илм хазихит басты жағдайларын белгілейтін шығармалары шықты. Олардың авторлары, яғни Сопылықты қолдайтын діни оқымыстылар мен білімді сопылар Исламның аясында Сопылықтың да өмір сүруге құқылы екенін дәлелдеп бақты, оның теориясы мен тәжірибелік ісін ақтауды, ауызша үлгілерін талдаптаратуды өздерінің басты міндеттері деп санады.

Осы кезде (X ғасырдың соны -XI ғасырдың басы) Сопылықта «Классик, басшылық» пайда болды. Дінге сенушілерге ықпал жасау жолында сопыларды өздерінің бақталасы деп есептеген сүнниттік дін уағыздаушыларының жасаған кедергілеріне қарамастан, жалпы мұсылман қоғамының діни өмірінде үлкен мән алды. Олардың идеясының түбегейлі тұрақтануында әл-Ғазали зор еңбек сіңірді, сопылар тудырған моральдық-этикалық өлшемдер мен сенушіліктің мәнін терең түсіну жолдарын пайдалы деп бағалады. Ол Сопылық тәжірибиенің кейбір басты тұлғаларының өмірге құқылы екенін жақтады, мысалы, зікір, «жалғыздану» әралуан ыңғайсыз көріністерден әбден тазарған моральдық-этикалық ілім ретіндегі Сопылық Абд әл-Қадыр әл-Жиланидің (1166 ж.ө.) уағыздарына негіз болып, Сопылық идеялардың жан-жақты болуына үлкен ықпал етті.

XII ғасырдың ортасында Хорасан тұрғындарының үйірмесі негізінде тұрақты шәкірттері бар, кейін бүкіл мұсылман әлеміне кең тараған ұстаз - шәкірт институты құрылды. Бұл бірлестіктің орт. тұлғасы - тәлімгер болды, оған дүниені мистикалық жолмен танудың жалғыз ақылгөй ретінде шәкірті бұлтарыссыз бағынуға тиісті еді. Бұл кезеңде Тариқат жолы үйрену мектебі болды.

Тариқат - мистикалық жолдың жалпы құрылысының ерекше, жекелей бір түрі, оның тек өзіне ғана тән дене тынықтыру, тақуалық, рухани діни жаттығулары мен дағдылары бар, сонымен бірге өмірдің тұрмыс қалпына сай салт жоралғылары қалып- т а с а .

Тариқаттың, алғашқы кезеңінен-ақ, басты шарттары дін тәрбиесінің басшылығы арқылы оның теориясы мен тәжірибесін меңгеру еді. Шейхтің талабына толық бағыну діндік, әулиелік өмірдің бәрінде де соның беделін мойындау оны басқа адамдардан жоғары қойды. Өздерінің терең білімдарлығымен, тақуалығымен аттары шыққан соттардың ірі-ірі ұстаздары «қа- сиетті» немесе «Құдайлық ара жіті» деп атады. Мүриттер мен қарапайым адамдар әлгілерге «күнәсіздер», «Құдай сүйген құл» деген атақ беріп, оларға сиқырлы ғажайыптарды жасай алады, көріпкелдік қасиеті бар, Құдайдың өзімен тікелей ил- хам арқылы тілдеседі деген сәуегейліктерді таңды. Олардың ерліктері туралы аңыздар ауыз әдебиетте айналып, олардан нақты оқиғалар орын алды. Осының барлығы Сопылық теорияшыларының шығармаларында да көрініс тапты, олар әулиелерді Пайғамбарлыққа дейін көтеріп, сопы әулиелігі Пайғамбардың жаңа сатысы деп білді. Сопылық білім Шейхтан Мүриттерге ұзақ оқытудың жолымен таралды, оқыту аяқталған соң шәкірті ұстазынан сопының ескі киімін алатын болған, ол киім өзінше «диплом» орнына жүрді, осыдан кейін ол өз бетінен уағыз жасауға ерікті еді. Мұсылман әлемінің әр жерінен, кейде алыс аймақтардан келген мүриттер туған жерлеріне қайтып, сонда сопылық үйірмелер мен мекендер құрып, өз шәкірттерін дайындады. Тариқат ин-тының дүниеге келуі оқыту жолының ұйымдық жүйесінің қалыптасуы мен орындаушылық құрылымының жалғасуын барынша тездетті. Сөйтіп, Сопылық бауырластыр дегеніміз - силсала мен шартты ұйымның тариқаттық бірлік әдісі. Мистик, жол, сопылардың түсінігінше, мистик, барлық ілімдер мен тариқат жүйесінде ерекше мән берілген тәрбиелік әдістердің жиынтығы болып табылады, бауырластыр сол арқылы дамыды.

XII - XIV ғасырларда Сопылықта бауырластықтың он екі негізі (тариқат) қалыптасып, дәстүрлі түрде кең тараған. Оларға: Иасауий, рифаийа, шазилийа, сухравардийа, чистийа, кувравийа, бадабийа, кадирийа, бекташийа, халватийа, нақшбандийа, т.б. тариқаттар жатты. Бұлар басқа, көптеген тармақтардың басы болып саналды, ол тармақтар кейін өз алдына тариқаттарға айналды. Тариқаттар өздерінің пайда болған аймақтарының дәстүрі негізінде қалыптасты. Пұтқа табынатын кейбір аймақтарда осы кезде Ислам тек С. түрде ғана енді, оны жиһанкез және тұрақты дәруіштер уағыздады. Олардың мекендері миссионерлік үгіт пен діни өмірдің орталығын айналды. Бұл өз кезеңінде сол кезеңдегі әртүрлі халықтар арасында қоғамдық қатынастарды реттеуші факихтар жасаған шариғат талаптарына ауытқуға, әр халықтың табиғи, мәдени, салт-дәстүрлік ерекшелігіне қарай қоғамдық қатынастарды реттеуге мүмкіндік алды. Шариғат орнына, Ислам шариғатына қарсы келмейтін халықтардың көне әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін қайта жаңғыртуға мүмкіндік берді. Бұл өз кезеңінде Ислам діні мен мәдениетін түрлі халықтарда қолданылуы жағынан әртүрлі болу мүмкіндігін кеңейтті. Сопылық ұйымдардың іс-әрекеттері әрбір жеке аймақга жергілікті тайпалық топтардың ерекшеліктері мен салттарына қарай анықталды.

Тариқат институттының шығуына байланысты Сопылықтың әсері одан әрі өрістей түсті. Тариқат беделділерімен санасуға дәулеттілерде мәжбүр болды. Елге белгілі сопы Шейхтерін пір тұтып, олардың ақыл-кеңестерін тыңдады. Бауырластық пен ұйым басшылары тарапынан қолдауға жету үшін билеушілер тобы оларға артықшылықтар беріп, кейде олардың іс-әрекеттеріне көмек көрсетіп отырды. Сөйтсе де сопының көптеген беделді адамдары тіршіліктің өтпелі қызығына бой алдырмауы үшін билеуші топпен тікелей қатынастан қашып, олардың заттай көмектерінен бас тартты. Сопылар мен олардың ұйымдары, көбінесе қалың көпшілікпен тығыз байланысын, олардың діни қажеттіліктеріне қыз- мет жасады.

XII - XIII ғасырларда мұсылман қауымның әртүрлі жіктері мен қоғамдық топтарына сопылық идеяларының кең тарауына байланысты оның ішкі бөлінушіліктері айқындала бастады. Көпшіліктің рухани қажетіне бейімделген «тәжірибелік» тари- қаттар мен Сопылық ілімінің асыра сілтеушілік -эзотериялық жағы да одан әрі өркен жайып, ол, ең алдымен білімді мұсылмандардың қажетін өтеді. Мутакаллимдер мен философтардың ілімін толық меңгерген Сопылық зия- лылары дәстүрлі ілімнің қарымы жетпейтін тіршіліктің құпия сырын тануды мистик, тәжірибе мен жан күйінің құбылыстарын тіршіліктің кұпиясын танып-білудің жолы деп қарайтын жүйе пайда болды. Ондай жүйенің авторлары ас-Сухрауардл әл-Мактул (1191 ж.қ.б), Ибн Сабин (1271 ж.ө.), Абд ар-Раззан ал-Кашани (1329 ж.ө.), Абу әл-Карим әл-Жили (1428 ж.ө.), т.б. эллинистік және иран-селистік мәдениеттің діни филос, мұраларын кеңінен пайдаланды, оны Ислам дініне бейімден өңдеді. Олардың еңбектерінің қомақты бөлігі күнделікті тәжірибе алу - тасауфтан тыс бола тұра, ондай ілімдер С. идеологияның одан әрі өсіп-өркендеуін айқындап қана қойған жоқ. Мұсылман ой-өрісімен рухани мәдениетінің жалпы дамуына ықпал етті. Сопылықтың ірі теоретиктерінің әдеттен тыс, ұғымы әдейі қиындатылған, ой-жүйесі шектелген еңбектері дін қайраткерлерінің жиі-жиі қарсылықтарын туғызды, бірақ тариқаттар идеологиялық үстемдік алып тұрғандықтан соңғылардың қарсылығы тойтарыс алып отырды.

XII - XIII ғасырларда Сопылық философтар, өте жоғары дамыды да, кейіннен өзінің шығарма қабілетін жоғалтты. Олар шығарған «жан-жақты жетілген адамы», «болмыстың бірлігі» сияқты жүйелері үздіксіз талдаулар мен түсініктеменің, дау-шардың негізі болды, бірақ олар нәтижесіз еді. Сопылық жүйелері теориялық трактаттарда ғана емес, көптеген поэтикалық шығармаларда да орын алды. Сопылық белгілер, образдар, әуендер барлық парсы тілді поэзияның өзегіне айналып, бұл құбылыс діни және зиялы поэзияның әсерін көтерді. Араб поэзиясында бұл өте аз мөлшерде көрінеді.

XV - XVII ғасырлардағы құрылымдардың біртіндеп менменсуі, салт жораларының өзгермес қағидаға айналуы салдарынан тарикаттың негізін қараушы жүйелері өте күрделі өзгеріске ұшырады. Ұстаздық-шәкірттік қарым-қатынас әулие - байланысын ауысты. Мүридтер ұстаз - шейхтен гөрі бауырластықтың ішкі тіршілігінің басшылығына бағынды. Зікірдің мәнмағынасы үлкейіп тариқаттар арасындағы ең басты айырым белғілеріне айналды Тариқатқа кірушілердің санының өсуіне орай, институттарының ресмиленуі байқалды. Бұл жағдай бауырластықтың құрылымын күрделендіріп, оның ішкі өміріне қатаң тәртіп орнатты. Тариқат басшысы өз міндетін бұрынғыша тікелей жүргізбей, көптеген орынбасарлары (халифа) арқылы іске асырды. Бұл жағдай негізгі бауырмалдықтан екінші қатарлы көптеген топтардың шығуына себепші болып, одан ары тармақтала берді. Сопылар мектебі мен бауырластықтың арасындағы бәсекелестік асқына түсті, өйткені әрқайсысы өз билігін сақтауды немесе оны кеңіте түсуді ойнады. Зиялы қауымның қолдауына ұмтылған шейхтар көп ретте соларға тәуелді болып қалды. Кейбір елдерде (Мысыр) бауырластықтың басшылары билеуші топтың басшыларымен және ірі жер иелерімен ауыз жаласып кетті.

XIX - XX ғасырларда Сопылық мұсылман мемлекетінің саяси және діни өмірлерінде үлкен маңызғаие болды. Мұсылман әлемінің белгілі бір жағдайларының нақты көрінісіне орай Сопылықтың мәні кейде кертартпалық, кейдежаңашыл болды. Мұсылман елдерінің өміріндегі өзгерістер, моральдық рухани жаңа жетістіктерді бағдар қылып ұстау сияқты құбылыстар Сопылықтың шебін бұзуға мәжбүр етті. Кейбір мұсылман елдерінде бауырластық іс-әрекеттеріне жартылай немесе мүлдем тыйым салынды. Сопылық өзінің бұрынғы ауыл тұрғындарының беделін әбден әлсіретсе де, қала мен ауыл тұрғындарының неғұрлым мешеу қалған топтарына әлі де үстемдік етіп келеді.