Сәулет пен қала құрылысы (Павлодар облысы)

Қалалар мен ауылдар әр кездерде әр түрлі әлеуметтік жағдайларға бой көтерді.

Қалалар мен қала типтес поселкелер қазақтардың ата қонысында (мысалы, Баянауыл сияқты) облыс аумағын орыстар игерген кезеңде салынған бекіністер мен казак станциялары орнасқан жерлерде (Павлодар) құрылды.

Қалаларды, қала типтес поселкелерді, селоларды салғанда жер бедері квартал құрылысты тік тұрышты жобалау жүйесін таңдауға мүмкіндік берді. Желі күшті қатал климат, жаздың ыстық, қыстың аязды болуы орталық елді мекендерді ықтасын жерлерге, орман паналарында орналастыруға мәжбүр етті.

Елді мекенді салғанда ертеден ғимараттар типі жергілікті табиғи материалдар түріне қарай анықталады. Орман ресурстарына бай облыстың солтүстік және шығыс аудандарында (Железинка, Лебяжі, Шарбақты) ағаш құрылысы дамыған. Облыстың қалған аудандарында әдетте саман мен кірпіш қолданылады. Өнеркәсіптің дамуымен ағаш пен саманның орнына индустриалды материалдар мен құрылыс әдісі келді.

Облыс қалалары мен поселкелері тың және тыңайған жерлерді игеру, ірі өнеркәсіп кәсіпорындарын салу кезеңдерінде қатты өсті.

Облыстың қала жұрты Павлодар, Екібастұз, Ақсу қалаларында шоғырланған.

Қала құрылысы сібір ағаштарынан тұрғызылған оғаш үйлер мен сандаған лабаздар орналасқан көшелердің тік бұрышты тор бойынша жүргізілген. Кірпіштен салынған кейбір тұрғын үйлер, сауда мекемелері, диірмендер осы кезге дейін сақталған.

Бірегей жоба бойынша салынған ғимараттар әлі де аз емес. Көпес Сорокиннің үйінде (1890 жылы төбесіне 9 мұнара орнатылып салынған) қазір өлкетану мұражайының филиалы орналасқан, бұрынғы филармония үйі (акад. Сәтбаев көшесінің бойында) 1915 жылы салынған, сыртқы сауда арналған Русско-Азиат банкі үйінде (1909 жылы салынған) кейінірек медицина мекемелері орналасты. 1913 жылдан бері бұрынғы «Фурор» кинотеатрының ғимаратын әр жылдары қалалық электростанция, мейрамхана, әмбебап дүкені мен асхана, ол қазір «Круиз» жеке меншік кәсіпорны мен кондитер фабрикасы мекендеп келеді. Педагогикалық училище – қазіргі педагогикалық колледж – 1929 жылдан осы кезге дейін 1888 жылы салынған қалалық училищенің үйінде отыр.

1920 жылға дейін Павлодарда азаматтық, көпестік сәулеттегі 50-ден астам кірпіш үй салынды.

Осы типті үйлердің сәулеткерлік кешіміне ағаш ою, әдемілеп қалау және басқа әшекейлер, жайүсті салынымы, жапсаржай түрінде сәулеткерлік декорды енгізу тән.

Бүгінге дейін сақталған сол кезеңнің сәулетінің барынша айқын үлгілеріне мына ғимараттарды жатқызуға болады:

Розеткалы, мұнаралы, суағарлы және ернеулі сібір көпестері құрылысы стилінде сәулеткер-мердігер П. Батовтың жобасы бойынша ХІХ ғасырдың 90-жылдарының соңында салынған көпес Филатовтың үйі;

XX ғасырдың басында базалық саудаға арналған типтік әдіспен салынған сауда қатарлары (торговые ряды).

Чехов атындағы драма театры. Бұрын бұл ғимараттар көпестер Суриков пен ағайынды Баландиндердің дүкендері болған. Үйлер ХІХ ғасырдың 90-жылдарында салынып, тас қақпалармен қосылған (осы күнге дейін сақталған).

Көпес Охапкиннің үйі. Ескі Павлодардың көне ғимараттарының бірі, Ленин көшесінде орналасқан.

Бұрынғы Пугачев қонақ үйі. Қазір бұл ғимаратта мәдениет басқармасы жатақханасының бөлмелері мен мәдениет мекемелері қызметкерлерінің пәтерлері.

Ескі Павлодардың діни ғимараттарының ішінен 1905 жылы салынған мұнаралы жалғыз мұсылман мешіті.

1895-1937 жылдары қалада үш православие храмы – екі собор, шіркеу болды. Владимир соборының құрылысы бітпей ұзақ тұрды (1909-1914), шіркеудің мұнарасы мен күмбезі қиратылған соң «Октябрь» заводының қалалық электростанциясы ретінде пайдаланылды (1975 ж. ысырылып тасталды).

1901 жылдың басында болған қалың орталық қаланың көп бөлігін жойып жіберді. О кезде қаланың 8 мыңдай тұрғыны болатын.

1918 жылғы уақиғалардан кейін Павлодар Семей губерниясының уезд орталығы, уезд таратылған соң біраз уақыт округ пен аудан орталығы болды.

1921 жылы шығыс, Құлынды жақтан бастап темір жол салына бастады. 1938 жылы қала облыс орталығы болды. 1953 жылға қарай тұрғынының саны 55 мың адамға жетті. Бұл кезде Павлодар Екібастұз бен Целиноградқа (қазіргі Астана) темір жолмен қатынай алатын.

Екінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында әлі де Естай мен акад. Сәтбаев көшелерінің қиылысында тұрған қалалық банк ғимараты (1934) және алғашқы көп қабатты он алты пәтерлі тұрғын үй (1941) салынды.

Соғыстан кейінгі кезеңде Павлодар облысында ірі жол құрылысы құлаш жайды. 1953 жылы Павлодар қаласын елдің ірі экономикалық аудандары – Оралмен, Алтаймен, Сібірмен және Қиыр Шығыспен қысқа темір жол арқылы байланыстыратын Оңтүстік-Сібір магистралінің Целиноград-Павлодар учаскесі пайдалануға берілді. Павлодар жүк тасымалы қарқынды Магнитогорск-Новокузнецк магистралінің ірі транзиттік темір жол станциясына айналды.

Қаланың дамуының жылдам қарқынына байланысты 50-жылдары қала құрылысының бас жоспары жасалды. Оны жасаған ленинградтық «Ленгипрогор» институты, жобаның бас инженері М.А. Штипельман, сәулеткер М.А. Штриммер. Жаңа сәулетті үйлері бар қала құрылысының бұл жобасы 12 жыл ішінде жүзеге асырылды.

1956-58 жылдары темір жол вокзалының маңайы мен Куйбышев (қазіргі Торайғыров) көшесінің бойында жаңа бес қабатты үйлердің құрылысы жүргізілді, Вокзальная көшесі салынды, темір жолшылардың Мәдениет үйі бой көтерді. Орталықта Советтер үйі (қазіргі – облыстық әкімшілік үйі) сәулеткер Г.В. Гальченконың жобасымен салына бастады. Қаланың оңтүстік шығыс бөлігінде, Аллюминийстрой ауданында, барак типті сегіз пәтерлі үйлер, аурухана, магазиндер, байланыс бөлімшесінің ғимараттары, №1 мектеп-интернат кешені салынды.

Павлодар қаласының солтүстік бөлігінде, темір жол торабы маңайы мен Торайғыров көшесінде теміржолшылар Мәдениет сарайынан акад. Сәтбаев көшесіне дейін құрылыс жүзеге асырылды. Осы ауданнан орталыққа дейін құрылыс салу жалғасуда. Қаланың орталығында Бірінші мамыр скверінің төңірегінде қоғамдық ғимараттар кешені, сол сияқты облыстық әкімшілік алаңы (сәулеткер Г.В. Гальченко) жасақталды. Солтүстік және оңтүстік қалыптасқа массивтердің сәулеткерлік тораптарында тоғыз қабатты ғимараттар салынды. Көптеген тұрғын және қоғамдық үйлер ақ силикат тақтайшамен қапталған.

Осы жылдары акад. Сәтбаев көшесінде «Счастье» мен «Мелодия» магазиндері (сәулеткер В.П. Бабышева) бар ұзыннан созылған тұрғын үй, кутузов көшесінде «Аэрофлот» қалалық агенттігі орналасқан үйлер (сәулеткер В.П. Бабышева), Саяси ағарту үйі (инж. В.В. Штавеман), акад. Сәтбаев-Торайғыров көшелерінің қиылысындағы тоғыз қабатты тұрғын үй (сәлеткерлер Г.В. Гальченко, В.И. Наумова), Облаткомның (қазір Павлодар қалалық әкімшілігінің) әкімшілік үйі (сәулеткерлер Н.Л. Розенберг, З.У. Гальченко, Н.А. Денисова) салынды.

1956-69 жылдары Павлодар қаласы тұрғындарының саны 70 мыңнан (1956) 180 мыңға (1969 жылдың басы) дейін өсті, тұрғын үй қоры бір миллион м2-ге артты. Павлодар қаласының жаңа бас жоспарын 1967 жылы 300 мың тұрғынға есептеп «Ленгипрогор» қалаларды жобалау институты жасап, Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1.07.1968 жылғы № 390 қаулысымен бекітілді.

Қаланың қоныстандыру аймағын жобалаудың негізіне сол кездегі қала шегінде аз қабатты құрылысты түбірінен реконструкциялау жүргізу есебінен жинақы жоспар идеясы алынды. Павлодар қаласының жаңа бас жоспарын жаңаша жасау қажет.

11.7.1978 ж. Павлодарды дамыту перспективасы қарастырылды.

Қабылданған шешімді дамытуда «Ленгипрогор» институты 1979 жылы қаланың бас жоспарының техникалық-экономикалық негіздемесін жасап, оны бірқатар облыстық, республикалық ұйымдар қарап, мақұлдады.

Павлодар қаласы – типтік жобалардың жетілдірілген сериялары бойынша тұрғын үй салуға алғаш көшкендердің бірі. 111-121 сериялы бұйымдар негізінде үй құрылысына енгізу табысты жүргізілген жұмыстардың бір мысалы болып табылады. Жобалауда үйлердің қабатын, қас-бетін әртүрлі ету, қызмет көрсететін кәсіпорындарды қосақтап-жапсыра салу көзделген. Осы жобаны енгізу құрылыстың кең үйлесімді бейнесіне жетісуге мүмкіндік берді (сәулеткерлер В.И. Иарценюков, В.К. Юровский, инж. Л.П. Заватский, В.Е. Кривоногова, В.П. Пирожков).

1978 жылы Павлодар трактор заводының Мәдениет сарайының (қазіргі қалалық мәдениет үйі) (инж. Ю.С. Южаков, сәулеткер Н.А. Денисова) 1979 жылы Пионерлер сарайының (Оқушылар сарайы) (сәулеткер Г.В. Гальченко, инж. В.Е. Кривоногова, В.П. Карнаухов), Ильич ауаткомының әкімшілік үйі (сәулеткер В.И. Марценюков, инж. Г.Ф. Петрова, Г.Ф. Власенко, сәулеткер Ю.П. Дик) салынды.

1970-90 жылдары «Баянауыл» мен Ш. Айманов атындағы кинотеатрлар, жаңа темір жол вокзалы, Баспочтампт, «Экспресс» тұрмыс қажетін өтеу үйі, Орталық базар, ПКТИАМ ғимараты, әуежай, «Ертіс» пен «Сарыарқа» қонақ үйлері, АТС үйі, жаңа ЦУМ, мемлекеттік университет ғимараты, бірқатар орта мектептер, монтаж және есеп-экономика техникумдарының корпустары, №1 музыка мектебі, Саяси ағарту үйі (қазір облыстық кітапхана), әкімшілік үйі (бұрынғы облыстық, қазір қалалық әкімшілік), алғашқы он екі және он алты қабатты үйлер «Толқын» бассейні, «Главпавлодарстрой» ғимараты және басқалары бой көтерді.

80-90 жылдары Конституция алаңын (сәулеткерлер В.П. Фесенко, В.А. Комаров, Г.В. Гальченко, Н.Л. Розенберг, В.И. Наумова) салу аяқталды. Акад. Сәтбаев көшесінде дәстүрлі қазақ ұлттық сәулет үлгісінде – аркалы жақтаулы терезелі, әшекей торлы, қасбеті терразитті сылақпен сыланған, ұлу тасты блоктармен қаланған ғимараттар (сәулеткер М.З. Қабдуалиев) салынды.

90-жылдары нарықтық жағдайға көшуге байланысты қалада құрылыс ауқымы тарылды.

1998-2002 жылдары Павлодар қаласының соңғы кездегі құрылыс объектілері діни орындар – Благовещенский соборы, рим-католик шіркеуі, корей методистік шіркеуі,. Синагога, мешіт болды. Орталық жағажай және басқалары қаланы сәулетті безендендіруге жаңалық болып қосылды.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.