Сөз ойыны

Сөз ойыны, каламбур - сөздердің мағыналық және тұлғалық ұқсастықтарын пайдалана отырып, ауызекі сөйлегенде, әсіресе поэтика тілде құбылмалы ұйқастар жасау тәсілі. Абай тұтас сез тұлғаларының ұқсастықтарын, сез буындарының сәйкестіктерін ерте ұғынған. Оның шағатай поэзиясы үлгісіндегі «Әлифби» елеңінің езінде әліппе әріптерінің айтылымын сез ойнатуға, яғни солардың әуезділігіне сай келетін сездерді ұйқастырып қолдануға негіз болған. Абай өлеңдерінде сырт пішіні дәлме-дәл ұқсататын омоним сөздердің тізбегі, бір түбірден өрбіген үндестігі жақын сөздердің ұйқасымы, басқа да тепе-тең бунақтар кептеп кездеседі. Мысалы:

«Жүз қараға екі жүз аларман бар, Бас қатар бас-аяғын тексерем деп», -

дегендегі «бас» сөзімен келетін бунақтардың қайталамасы немесе:

«Бір атқа жүз құбылған жүзі күй гір, Өз үйінде шертиген паңы құрсын!»

- деген жолдардағы «жүз» сөзімен келетін бунақтардың қайталамасы; сондай-ақ:

«Бектікті біреу бектеп тұра апмай жүр,

Одағы ұры-қары тыя алмай жүр», -

деген жолдардағы «бек» түбірі омонимдердің қайталамасы;

«Қу шалбар қулығына болған айғақ,

Тізесін созғылайды қайталансақ»,

- дегендегі «қу» түбірлі омонимдерге негізделген қайталаулар;

«Шу дегенде көрінер сұлу артық,

Көбі көпшіл келеді ондай қаншық,

Бетім барда бетіме кім шыдар? -деп,

Кімі паңдау келеді, кімі тантық»,

- деген шумақтағы «Көп» түбірінен сөздердің ойнақы қолданысы және де «бетім» сөзіне екіұдай мағына теліп қайталама ұйқас жасау Абай ақындығының халық эстетикасына табан тіреген нақыштары екені даусыз. Тек омонимдер емес, Абай өлеңдерінде сөз ойнатудың пароним ұйқасқа құрылған үлгілері дежоқ емес. Мысалы:

«Қылып жүрген енері: Харекеті әрекет, Өзі оңбаған антұрған, Кімге ойлайды берекет?» -

Бұл жердегі - әрекет сездері әуел баста кәсіп мағынасындағы «харакат» түбірінен тарағанмен, қазақша әрекет болып дыбысталып, «өнімсіз іс, әурешілік, өнбес тірлік»деген мәнге ауысқан. Абай осы екі мағынаны да қамти отырып, лебіздік жағынан біршама жуық естілетін (бірақ тепе-тең емес) мағыналас сөздерді ойнақы ұйқасқа негіз еткен.