Тіл білімін зерттеу әдістері

Тіл білімін зерттеу әдістері (орыс. методы изучения языкознания) — лингвистикалық теорияның жалпы методологиясымен байланысты тілді зерттеудің жолдары мен әдіс-тәсілдерінің жиынтығы.

Тіл білімін зерттеу әдістері қолданылу сипатына қарай жалпы және жеке әдістер болып бөлінеді. Жалпы әдістер тілдің жалпы теориясымен, методологиясымен байланысты болса, жеке әдістер тіл мәселесінің белгілі бір жағын зерттеуде қолданылады. Зерттеу әдістері "теория мен әдіс" бірлігі нәтижесінде жинақталып қалыптаскан. Қазіргі тіл білімі мәселелерін зерттеуде философия, онын әдістері манызды орын алады.

Тіл біліміндегі жалпы әдістер тіл теориясының белгілі бір маңызды жағына айрықша көңіл бөліп, оның даму бағытын, зерттеу нысанын айқындайды. Мысалы, тарихи тұрғыда зерттеу әдісі кезінде салыстырмалы-тарихи әдіс тіл білімінде осындай қызмет атқарды. Тіл дамуындағы жаңа кезеңдерге байланысты оны зерттеудің әдістері де өзгеріп отырады. Жаңа теорияның пайда болуымен бұрынғы әдістер жоғалып кетпейді, олар тілді зерттеудің жеке арнайы әдістері ретінде сақталып қалады. Қазіргі тіл біліміндегі әдістер осылайша әр түрлі дәуірлерде жалпы әдістер ретінде туып қалыптасқан. Тіл біліміндегі ен көне әдіс — сипаттама әдісі, оны б. з. д. 5—4 ғ. көне үнділер қолданған. Ол арқылы тілдік формалардың белгілі бір кезеңдегі жай-күйі сипатталып отырған. Ең алғашқы ғылыми әдіс — салыстырмалы-тарихи әдіс. 19 ғ. басында Р. Раек, Ф. Бопп, Я. Гримм еңбектерінде негізі салынған бұл әдіс салыстырмалы-тарихи тіл білімі теориясын тудырды. Оның басты қағидалары бойынша:

1. тілдерді салыстыру арқылы олардың өзіне тән ерекшеліктерін, басқа кейбір тілдермен өзара туыстығын, бір негізден шыққанын айқындауга болады:
2. сол арқылы тілдер туыс топтарға, отбасыларға бөлінеді;
3. туыс тілдердің бір-бірінен айырмашылығы үздіксіз тарихи даму нәтижесінде туады.

Салыстырмалы-тарихи әдістін әлсіз жағы — туыс емес тілдердің типологиялық жағынан (әсіресе семантика, синтаксис саласында) ұқсастығын түсіндіре алмағандығында және тілдің тарихи кезеңдердегі синхрондық жүйесінің тұтас көрінісін қайта жаңғырта алмайтындығында. 20 ғ. 20 жж. тіл білімі дамуында үлкен өзгеріс тудырған структуралық (құрылымдық) әдіс пайда болды. Оның негізін салған Ф. де Соссюр, И. А. Бодуэн де Куртенэ. Бұл әдістің негізгі қағидалары бойынша:

1. тілдің нағыз мәні онын жеке элементтерінен емес, жүйесінен көрінеді, жүйе элементтердің жай жиынтығы емес, әр элементтің мәні жүйе арқылы анықталады;
2. тіл жүйесінің ұйытқы құрылымы уақыттан тыс қатынастар негізінде жасалады, ол қатынастар тіл жүйесінің элементтерінен, оның тарихынан басым тұрады. Осы басымдылық нәтижесінде тіл жүйесін зерттеуде математикалық т.б. әдістерді қолдануға болады. Сөйтіп, структуралық әдіс тіл элементтерінің бастапқы құрылымы мен жүйесін анықтап сипаттауда ғылыми мәнді әдіс болып табылады. Оның әлсіз жағы — тым абстрактылығында, тілді қоғамдық құбылыс, тарихи жүйе ретінде зерттеуге мүмкіндік бермейтіндігінде. Тілдің мағыналық жақтарын, мәтін ішіндегі байланыстарының даму сипатын ашуға мүмкіндігі жеткіліксіздігінде.

Бұл мәселелерді шешу үшін жаңа конструктивті әдістер қажет болды. 20 ғ. 60 жж. туған бұл әдістер бойынша теориялық нысандардың конструкциясы жасалуы, яғни зерттеу нысанының формалды үлгілері алдын ала құрылуы қажет. Негізгі зерттеу нысаны сөйлем болғандықтан, онда жалпы сөйлем жүйесін зерттеуге үлкен мән беріледі. Өйткені тілдің дамымалы жүйе екендігін қамтамасыз ететін сөйлеу (сөйлем). Конструктивті әдістердің басты нәтижесі Н. Хомский (АҚШ) теориясымен байланысты туған генеративтік грамматикалар болып табылады. Қазіргі тіл білімінде жалпы әдістермен ұштастырылып әр түрлі жеке және жалпы әдістер (компоненттік талдау, математикалық талдау, статистикалық, салғастырмалы, мәтін талдау т. б.) қолданылады.