Тітіркенгіштік және қозғалыс

Тітіркенгіштік (сезімталдық) - бұл ағзаның сыртқы әсерге сәйкес жауап қайтару кезіндегі тірі ағзалардың жалпыға бірдей қасиеті. Жарық, жылу, ылғал, газ құрамы, дыбыс, химиялық заттар және т. б. тітіркендіргіш бола алады. Тітіркендіргіш әсеріне біртұтас ағза ғана емес, сондай-ақ жеке мүшелер, ұлпалар мен жасушалар да жауап қайтарады. Сонымен бірге тітіркендіруге әсер ету көп жағдайда қозу күшіне сай келе бермейді. Мысалы, көлденеңжолақты бұлшықетті аздап тітіркендіруден күшті жиырылу болуы мүмкін. Тітіркенгіштік өсімдікте әр түрлі жолмен пайда болады. Мысалы, шолпан шыбынжұттың жапырақтары ұзын тісшелері бар екі жақтаудан құралған. Жактаулардың әрқайсысында сезімтал қылқандары бар. Бунақдене сол қылканға тиіп кетсе, жапырақ тақташасы кітап беттері тәрізді беттесіп, олжасын қатты қысады.

Өсімдіктер мен жануарлардың тітіркенгіштіктерінің әрекетіне жауап қайтаратын осындай қозғалыстар таксис (гр. taxis - орналастыру, реті бойынша орналастыру) деп аталады. Ағзаның химиялық заттар (тұздар, қышқылдар, т. б.) әрекеті - хемотаксис деп аталады. Ал ағзаның қоршаған ортаның езгерісіне жауабы - термотаксис, ағзаның жарық деңгейіне жауабы - фототаксис деп бөлінеді.

Хемотаксис

Хемотаксис жағымды және жағымсыз деп те бөлінеді. Егер кимыл тітіркендіргіштің жағымды ықпалына қарай бағытталса, онда хемотаксис жағымды болады. Егер амебасы бар себіндіге қант кристалдары салынса, онда амебалар осы зат концентрациясының көп жағына қарай қозғалады. Ал егер қанттың орнына тұз түйіршіктері салынса, онда амебалар тұз концентрациясының аз жағына қарай қозғала бастайды. Бұл - жағымсыз хемотаксис.

Тропизм

Тропизм (гр. tropos - бұрылыс, бағыт) - бұл өсімдіктердің немесе олардың мүшелерінің тітіркендіргішке бағыттала козғалуы. Бұған өсімдіктің Күнге қарай бағытталып жоғары карай өсуі - гелиотропизм, тамырлардың жер ортасына қарай төмен бағытталуы - геотропизм мысал бола алады. Өсімдік бұдан басқа жарық көзіне бағытталып өсе алады. Мәселен, егер өсімдік өскінін жарық көзіне таяу орналастырса, біраз уакыттан соң сабағы - жарыққа, ал тамырлары карама-қарсы жаққа қарай иіледі.

Настийлер

Настийлер - бұл есімдіктің тітіркендіргіштік формасы, мұнда козғалыс бағыты өсімдік күйіне қарай анықталады. Мысалы, ұяңқыны (мимоза) дірілдетіп, түрткілесе, өсімдік жапырақтарын және бүйір еркендерін жиыстырып алады, бұл құбылыс сейсмонастий деп аталады. Тәулік бойы гүл күлтесін мезгіл-мезгіл ашып-жабатын басқа да өсімдіктер бар. Бунақденеқоректі өсімдіктер жапырактарының қозғалысы да настиге негізделген.

Тітіркендіргіштердің табиғатына байланысты өсімдіктерге фото-, гидро-, хемо-, сейсмо-, зақым-, электронастийлер, т. б. тән қасиет. Өсімдіктердің тітіркенгіштіғі арнайы фитогормон - ауксиндермен реттеледі.

Рефлекстер

Жануарлар тітіркенгіштігі рефлекстер түрінде пайда болады. Жүйке қозуы нейроннан нейронға жалғама (синапс) арқылы беріледі. Жалғамалардың арнаулы селбестіргішті көпіршіктері болады. Рецепторларға дабыл берілген кезде селбестіргішті (норадреналин, ацетилхолин, т. б.) көпіршіктер жарылады да көршілес жасушаны қоздырады немесе тежейді. Жүйке қозуы міне осылай беріледі.

Сүтқоректілер және адамда шартсыз және шартты рефлекстер тітіркенудің белгілі түріне жауап қайтару болып саналады. Шартты рефлекстер үнемі өзгеріп тұратын өмір сүру жағдайларында оларды мінез-құлық әрекетін анықтайды.