Уикипедия:Сөзтізбе

Энциклопедия редакторларына арналған әдістемелік құрал

Энциклопедияға жеке мақала болып енетін атаулар мен ұғымдарды жинап, екшеп іріктеу — аса жауапты жұмыс. Өйткені кез келген энциклопедияның мәдениеті, сапасы, құндылығы оның сөзтізбесіне тығыз байланысты.

Сөзтізбе

• сөзтізбе әр мақаланың, соған орай бүкіл басылымның көлемін аныктайды;
• басылымның өн бойында материалдың берілу жүйесін жасауға негіз болады;
• әр ғылым саласының (мақала саны мен таңбасы бойынша) үлес ауқымын көрсетеді;
• басылымдағы бір-бірімен тығыз байланысты, бірін бірі мазмұны жағынан толықтырып, анықтай түсетін мақалалар жүйесін, яғни сілтемелер жүйесін жасауға қызмет етеді;
• энциклопедияда берілетін карта, иллюстрация мен библиографиялық деректерді есепке алып, жоспарлауға мүмкіндік береді.

Энциклопедиялық басылымньң сөзтізбесі тақырыптық және жалпы алфавиттік болып бөлінеді. Алдымен ғылым салалары бойынша тақырыптық сөзтізбе жобасы жасалады. Ол тиісті салалық ғылыми редакцияның күшімен де (маман кеңесшілерді қатыстыра отырып), кейде мамандарға тапсырыс беру жолымен де дайындалады. Мұнда мақаланың дөл аты, көлемі (таңбамен), иллюстрациясы (И), портрет (П), картасы (К) библиографиясы (Б), кажетті жағдайда қысқаша аннотациясы, сілтенетін мақаласы көрсетіледі.

Тақырыптық сөзтізбе жобасына қыскаша түсініктеме де (алғысөз) жазылады. Онда сөзтізбе жобасына сипаттама, оны жасауда басшылыкка алынатын негізгі принциптер, мақаланың саны мен жалпы көлемі, карта, иллюстрация, т.б. жайлардан мәлімет беріліп, ескеретін жайлар, кейбір талаптар айтылады.

Такырыптық сөзтізбе бас редакцияның өз ішінде талқыланып, барынша жетілдірілгеннен кейін, қоғамдық талқылауға салу үшін жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарына, шығармашылық одақтарға, ғалымдар мен мамандарға таратылады.

Осы қоғамдық талқылаудан түскен пікірлер, ұсыныстар қорытылып, тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін, барлық тақырыптық сөзтізбелердің жиынтығы болып табылатын біртұтас алфавиттік сөзтізбе жасалып бекітіледі. Мұнан кейін оны салалық редакциялардың өз калауынша өзгертуіне (жаңа атау қосу немесе шығару, мақаланың атын өзгерту, көлемін үлғайту,азайту, т.б.) болмайды. Ондай өзгерістер белгілі тәртіппен, дәлелді себептерге негізделген арнайы рүқсатпен енгізіледі.

Мақала аты

Мақала аты сөзтізбенің негізі болып табылады. Сөзтізбе жасау және оны талқылау барысында мақала атының дәлдігі мен айқындығына ерекше көңіл бөлінуі қажет.

Оған қойылатын талаптар:

• мақала аты тақырыпты неғұрлым дәл, қысқа бейнелеуі шарт.
• мақала аты мүмкіндігінше жекеше түрде беріледі. Мысалы: Мектеп (Мектептер емес), Тау (Таулар емес), т.б.

Ал ғылымда көпше түрде қалыптасып кеткен атаулар болса, оларды сол күйінде беруге тура келеді, мысалы: Қылқан жапырақтылар, Бауырымен жорғалаушылар, Сөз таптары, т.б.

• Орденді кәсіпорын, мекеме, шығармашылық одақ. театр, оқу орны туралы макалалар атында марапатталған ордені көрсетілмейді. Бұл мөлімет мақаланың ішінде айтылады. Мысалы: Қазақ мемлекеттік университеті (Еңбек Қызыл Ту орденді Қазақ мемлекеттік университеті емес).
• Белгілі бір қайраткердің есімі берілген кәсіпорын, мекеме, театр, шығармашылық одақ, оқу орындары туралы мақалада оның кімнің есімімен аталатыны мақала аты үлкен қара әріппен жазылғаннан кейін, жақша ішінде сиретілген жазумен беріледі.

Мысалы: : Қазақ ұлттық педагогикалық университеті (Абай атындағы), т.б.

• Атау термин екі немесе одан да көп ғылым саласына ортақ болса, ол туралы мақаланың қай ғьліым саласы бойынша беріліп отырғаны мақала атынан кейін, жақша ішінде не анықтама құрамында сиретілген жазумен көрсетіледі.

Мысалы: :

Екпін (м у з ы к а д а), т.б.

• Мақала аты болып отырған атаудың қатар қолданылып жүрген синонимі болса, ол мақала атынан кейін сиретілген жазумен жазылады да, екеуінің арасына үтір қойылады.

Мысалы: :

Коала, қ а л т а л ы а ю:.

Мамыр, м а й:.

Сәуір, к ө к е к:.

• Өмірбаяндық мақаланың аты негізінен фамилиядан басталады. Ал егер қайраткер фамилиясымен емес, есімімен көбірек танымал болатын болса, ол туралы мақаланың аты да солай беріледі.

Мысалы:

Абай (Ибраһим) Құнанбаев, Біржан Қожағұлұлы.

Мақала атына этимологиялық түсініктеме беру

Этимологиялық түсініктеме — энциклопедиялық басылымдағы қызықты мағлұматтардың бірі. Ол атаудың мазмүнын түсінуге жәрдемдеседі. Сондықтан да оған үлкен мән беріледі.

• Этимологиялық анықтамада сөздің шығу төркіні туралы түсініктеме, әсіресе, шет тілдерінен енген сөздерге жиірек беріледі.

Мысалы:

Демократия (гр. demos — халық және kratos — билік, халық билігі).

• Грек сөздері де, сондай-ақ, латын графикасын қолданатын баска шет ел тілдерінен енген сөэдер де латын әрпімен жазылады.
• Араб, парсы тілдерінен енген сөздерге этимологиялық түсініктеме берген кезде араб әрпі қолданылады.

Мысалы:

Кітап (араб. KBTu — жазба)

• Қалған жағдайларда, араб және латын графикасымен бейнелеу қиынға соғатын шет ел тілдерінен (қытай, моңғол, т.б.) енген сөздер қазақ алфавитімен транскрипциясы беріледі.

Мысалы:

Тянь-Шань (қыт. тянь — аспан, шань — тау, аспан, тау).

• Бірнеше мақаланың аты бір тілден енген және бір түбірден таралған сөздер болып келсе, этимологиялық анықтама негізгі сөзге ғана беріледі. Мәселен, "Магнит", "Магнетизм", "Магнетит", "Магнетрон" деген сияқты мақалаларда "Магнит" деген сөзге ғана этимологиялық анықтама беріледі.
• Шет тілден енген күрделі сөздің кұрамында (алдында не соңында) көп кездесетін сөз бөлшегіне қысқа ғана жеке мақала арналады да, онда оған этимологиялық түсініктеме беріледі.

Мысалы:

Гео... (гр. ge — Жер) — күрделі сөздің жерге қатысты мағынасын білдіретін түбірі.

...логия (гр. logos — сөз, ғылым, білім, ілім) — күрделі сөэдің "ғылым", "білім" деген мағынаны білдіретін қосымшасы.

• Жеке мақала арналып, этимологиялық анықтама берілген сөз бөлшегі мақала атында қайталап кездескен жағдайда, оған берілетін этимологиялық түсінік сілтеме түрінде болады.

Мысалы:

Геология (гео...және ...логия)

Биология (био... және ...логия)

• Кейбір атаулардың этимологиясы белгілі бір оқиғамен байланысты болса, оны бірнеше сөйлеммен айтуға тура келеді. Мұндай жағдайда этимологиялық түсініктеме мақала мәтінінің ішінде беріледі.

Мысалы:

Академия... Бұл сөз грек мифіндегі Academos деген батырдың есіміне байланысты шыққан. Б.з.б. 4 ғ-да Афины маңындағы "Қасиетті бақ" сол батырдың есімімен аталып, онда Платон өз шәкірттеріне лекция оқыған, содан бері ғылыми мекемелерге, оқу орындарына байланысты "Академия" атауы қолданылып келеді...

Кенгуру... Австралия жағалауына келіп түскен ағылшындық теңіз саяхатшысы Джеймс Кук ғажайып бір хайуанды көріп, жергілікті тұрғындардан оның атын сүрайды. Ол адам "кенгуру" деп жауап береді, онысы "түсінбедім" деген сөз екен. Мүны саяхатшы әлгі хайуанның аты деп ұғып, оны "кенгуру" атап кетіпті.

• Топонимдерге, әсіресе, тарихи немесе географиялық мәнге ие жер-су атауларына этимологиялық түсініктеме берудің ерекше маңызы бар. Мұндай түсініктеме шығу төркіні әбден анықталған, яғни ешкандай талас тудырмайтын географиялық атауларға ғана беріледі. Ол атаудан кейін жақша ішінде немесе дефинициядан соң бір-екі сөйлеммен айтылуы мүмкін.

Мысалы:

Тбилиси (груз. тбили — жылы)

Екібастұз — Павлодар облысындағы кала, Екібастұз ауданының орталығы, темір жол стансасы. Алғаш осы маңнан үлкен екі кесек тұз табылған, осыған байланысты "Екібастұз" деп аталған.

Мақаланың орналасу тәртібі

Мақаланы әліпби тәртібімен орналастырғанда да кейбір қиындықтар кездеседі:

• Екі немесе одан да көп аттас географиялық атау қатар келсе, онда атаудың пайда болуына себеп болған атау алдымен беріледі.

М ы с а л ы::

Түрген (Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы өзен).

Түрген (Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы ауыл).

• Географиялық атаулар бірдей аталғанымен олардың өзара ешбір байланысы болмаса, онда ірілері немесе маңызы үлкеніректері бұрын тұрады.

М ы с а л ы::

Қайыңды (Актөбе облысындағы өзен. Ұзындығы 98 км)

Қайынды (Шығ. Кдзақстан облысындағы өзен. Үз. 58 км)

• Қала, т.б. елді мекен жайындағы макалалар мен өмірбаяндық мақалалар аттас болған жағдайда өмірбаяндық мақала бұрын беріледі.

М ы с а л ы::

Жамбыл (Қазақ халық поэзиясының алыбы)

Жамбыл (қала)

• Жан-жануар мен өсімдік туралы мақалалардың аты бірдей болса, жан-жануар туралы мақала бұрын беріледі.

М ы с а л ы::

Бидайық (кұс)

Бидайық (өсімдік)

• Ертедегі мифтік құдай, батырлар туралы мақала олардың атымен аталатын планета, жұлдыз, шоқжұлдыздар туралы мақаламен қатар келгенде, мифтік құдай, батырлар туралы мақала атымен беріледі.

М ы с а л ы::

Марс (соғыс құдайы)

Марс (планета)

• Бірнеше жеке бөліктен тұратын немесе дефис арқылы жазылатын күрделі атаулар әліпби бойынша бір сөз есебінде қаралады.

М ы с а л ы::

Орхон - Енисей жазба ескерткіштері

Сун Ятсен

Мақала сұлбасы

Мақаланың типтік сұлбасын жасау эндиклопедиялық басылымдағы аса маңызды шарттардың бірі. Оны (сұлбаны) энциклопедияға дайындалатын әр мақаланың негізгі жоспары деп қарауға болады. Басылымның ғылыми, саяси, идеялық, ақпараттық сапасы осы негізгі жоспармен тығыз байланысты:

• Типтік сұлба оның негізгі мазмүнын, яғни онда қамтылатын мағлұматтардың ауқымын анықтайды.
• Бір типті мақалалардың құрылымын, яғни оларда қамтылатын мағлұматтардың орын ретін белгілеп, олардың бір ізді болуына қызмет етеді.
• Типтік сұлба иллюстрация, карта, библиографиялық материалдарының берілу деңгейін анықтайды.
• Типтік сұлба негізінде типтік үлгі мақалалар дайындалады. Ол да кеңінен талқыланып жетілдіріледі. Сол бойынша типтік сұлбаға да тиісінше өзгерістер енуі мүмкін.

Авторға тапсырыс бергенде, оның қолына тиісті типтік сұлба мен соған сәйкес дайындалған үлгі мақала қоса тапсырылады. Ал қолжазбаны қабылдап алған кезде редактор автордан мақаланың сұлба талаптарына жауап беруін қатаң қадағалауы тиіс.

Ескерту: Әрбір редакция мақалаларының сұлбасы осы әдістемлік құралдың соңында берілген

Мақала анықтамасы

Энциклопедиялық басылымда әрбір мақала оның аты болып отырған атауға анықтама беруден басталады.

• Кейбір жағдайларда мақаланың аты өзін-өзі аныктап. қосымша түсінік беруді қажет етпейді. Мұндай реттерде оған анықтама берілмейді, мысалы: "Агаш кептіру ", "Агаш кесу ", "Киіз етік " "Өрт " "Қой қырқу ", "Қой төлдету "т.б.
• Анықтама әрі ғылыми, әрі көпшілік оқырманға түсінікті де тұжырымды болуы шарт. Онда терминнің, атаудың басты-басты қасиеттері, ерекшеліктері толығымен қамтылуға тиіс.

М ы с а л ы::

Астана - Қазақстан Республикасының астанасы, республиканың саяси, экономикалық және мәдени орталығы.

Міне, мұнда Астана қаласының басты ерекшеліктері - оның республиканың саяси, экономикалық және мәдени орталығы екендігі түгел қамтылған.

• Анықтама мүмкіндігінше бірер сөйлеммен беріледі, оның бастауышы мақала атының өзі болады. Ал бір сөйлеммен беруге болмайтындай жағдайда ол өзара байланысты екі немесе одан да көбірек сөйлемнен құралуы ықтимал. Мүндай ретте сөйлемдер арасына нүктелі үтір қойылады.

М ы с а л ы::

Өнеркәсіп – материалдық өндірістің ең ірі және жетекші саласы; өндіріс құралдарын жасаумен, шикізат, материал, отын, энергия өндірумен, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығынан алынған өнімдерді өңдеумен айналысатын кәсіпорындардың (зауыт, фабрика, кеніш, шахта, электр стансасы) жиынтығы.

• Классикгердің жеке шығармалары туралы мақалада анықтама сол шығармалардың не нәрсеге арналғанын көрсетуі тиіс.

М ы с а л ы::

"Абай жолы" - М. Әуезовтің романы, Абай өмір сүрген орта арқылы 19 ғ-дың 2-жартысындағы қазақ халқының жарты ғасырлық өмірі мен Абай образы шебер бейнеленген 4 томдық, казак әдебиетіндегі түңғыш роман-эпопея.

• Техника туралы мақаланың анықтамасында аныктама беріліп отырған нысанның қандай топ, категория, класс, түрге жататыны және оның жұмыс істеу ерекшелігі қамтылуы тиіс.

М ы с а л ы::

Тікұшақ - көтеру күшін бір не бірнеше ауа винті тудыратын, тік көтеріліп, тік қона алатын ұшу аппараты.

• Өсімдіктер мен хайуанаттар туралы мақалалар анықтамасында олардың өз ерекшеліктерімен қатар, отряд, тұқым, туыстары да қамтылады.

М ы с а л ы::

Қарсақ - ит тұкымдасы, түлкі туысына жататын сүтқоректі жыртқыш аң.

Арша - кипарис түқымдасына жататын, қылқан жапырақты мәңгі жасыл ағаш немесе бұта туысы.

• Биографиялық мақалалар анықтамасында қайраткерлердің қай мемлекет немесе қай ұлттың адамы екені, қызмет саласы, кәсібі немесе мамандығы, сондай-ақ, олардың жоғары атақтары қамтылуы тиіс.

М ы с а л ы::

Сәтбаев Қаныш Имантайұлы... — аса көрнекті қазақ геологы, ғалым, қоғам қайраткері, КСРО ҒА-ның (1946) және Қазақстан ҒА-ның (1946) академигі.

• Анықтама қарсы мәнді болмауға тиіс, мәселен "Трапеция - тік төртбұрыш емес" деген сияқты.
• Белгілі бір терминге немесе атауға берілген анықтамада "термин", "атау" деген баяндауыштар болмауға тиіс, мәселен "Квадрат - барлық қабырғалары тең тік төртбұрышты білдіретін термин" немесе "Қонжық - аю күшігінің атауы" деген сияқты. Дұрысы: "Квадрат - барлық қабырғалары тең тік төртбұрыш", "Қонжық - аюдың күшігі".

Мақалаға қойылатын талаптар

Мақала ғылыми дәйекті мағлұматтар негізінде, аныктамалық сипатта, көпшілікке түсінікті тілмен баяндалуы шарт.

• Мақала басылым түріне арналған арнайы с ұ л б а ғ а сәйкес жазылуы шарт.
• Бір басылымға енетін тектес, сарындас, мазмұндас, тақырыптас мақалалар өзара байланыс тауып, бір-бірін толықтырып жатуы тиіс. Осы мақсатта с і л т е м е жүйесін тиімді пайдаланған жөн.
• Мақалалардың мазмүны бір-бірін қайталамауы шарт. Мазмұндық және деректік қайталаулар қажет болатындай жағдайларда тиісті сілтемелер қолданылғаны жөн. Өйткені сілтеме мақалаларды өзара байланыстырып, олардың мағлұматтылығын тереңдетумен қатар, оның көлемін ұлғайтпауға да мүмкіндік береді.
• Терминнің анықтамасы (дефинициясы) шұбалаңқы болмай, логикалық тұрғыда жинақы әрі нақты тұжырымдалуы шарт. Анықтамада ешқандай шартты графикалық қысқартулар қолданылмайды.
• Шет ел тілдерінен енген терминдерге олардың шығу төркінін, яғни этимологиялық анықтамасын: беру шарт.
• Шағын мақала азат жолға (абзацқа) бөлінбейді.
• Автор мақалада айтылған аса мәнді деректерді қандай әдебиеттерден алғанын авторлық қолжазбасының 2-данасында көрсетуі шарт.
• Цитаталар ғылыми және ресми әдебиеттер мен документтерден алынуға тиіс. Цитаталарды жиі және көлемді түрде пайдалануға болмайды. Цитатаның қайдан алынғаны жақша ішінде нақты беріледі және оны тырнақшасыз көрсетуге болмайды.
• Библиографияға берілетін әдебиеттер мақала мазмұнымен байланысты болуы шарт. Олар қай тілде жарық көрсе, сол тілде, ал қазақ тіліне аударылған болса, қазақ тілінде беріледі. Қазақ тіліндегі әдебиеттер алғашқы кезекте беріледі. Бірақ библиографиялық әдебиеттерді топтағанда мынаны басшылыққа алу керек, яғни алғашқы кезекте жалпы мәселелерге, ал сонан кейін терминге байланысты әдебиеттер беріледі. Шет ел тілдерінің әдебиеті ең соңында келеді. Әр топтағы әдебиеттерді а л ф а в и т т і к тәртіппен немесе хронологиялық ретпен де орналастыруға болады. Библиографияда көрсетілген әдебиеттің тақырыбы мақаланың тақырыбынан анағұрлым кең болған жағдай- да, кітаптың тиісті тарауы мен беті көрсетілуі шарт.
• Мақалаға берілетін суреттер мен сұлбалар, схемалар мақаланың мазмұнын толықтыруға әрі мақаланы көрнекі, түсінікті етуге тиіс. Оған қоса мақаланың көлемін ықшамдауға да мүмкіншілік жасауы қажет. Барлық суреттерге түсініктемелер берілуі шарт. Сурет асты сөздерін салалық редакция редакторы әзірлейді. Оған редакция меңгерушісі де кол қоюы шарт.

Библиографиялық көрсеткіштерді беру үлгісі

1. . Ш ы ғ а р м а с ы: Абай жолы, 1-том, Алматы, 1960; Өскен өркен, Алматы., 1979; М. Әуезов. Таңдамалы мақалалары, 2-басылым, 1997.
2. . Әдебиет: Қабдолов 3., Сөз өнері, А., 1990; А х м е т о в 3., Дәстүр және жаңашылдық. "Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының хабаршысы", Тіл, әдебиет сериясы, 1994, 5-саны, 14-25-6.; Қоспақов 3., Қазақ әндерінің текстологиясы, сонда, 39-43-6.; Поляковский Г„ Эуген Капп, М.—Л., 1951.
3. . Әдеб.: Музыкальная эстетика стран Востока жин., М., 1967, 19-24-6.; Рашидова Д., Наджмидин Кавкаби Бухари, "Музыкальная культура народов Востока". Кіт., Таш., 1972, 36-47-6.
4. . Савинский Д.В., Курс промышленной статистики, 5-бас., М., 1960 (7-тарау); Экономическое планирование. Мақалалар жинағы., 1989 ж.

Ескерту: Әдебиеттер мен библиография хронологиялық төртіппен беріледі және библиографияға кітаптар мен академиялық ғылыми журналдар ғана алынады.

Сурет асты сөздеріне қойылатын талаптар

1. Жеке қайраткерлер суретінің астына тек аты-жөні ғана жазылады (мыс.: С. Сәдуақасов, А. Токмағамбетов, т.б.).
2. Сурет асты сөздері қысқа, анық, мақала мазмұнын дәл беретін болуы керек.
3. Көркемөнер туындылары, тарих және мәдениет ескерткіштері суретінің астына берілетін сөздердің (ескерткіштің) авторы, атауы, жазылған жылы, технологиясы (қажетті жағдайда), қайда сақталып тұрғаны көрсетіледі.
4. Топтама суреттер астындағы сөздер тиісінше нөмірленіп беріледі.

Ескерту: Сурет белгілі бір мақаланы көркемдеу мақсатымен берілсе, оның аты автордан бұрын жазылады.

Сілтемелер жүйесі

Сілтемелер жүйесі қазіргі энциклопедиялық басылымдардың бәрінде де қолданылады. Ол бір-бірімен тақырыптық, мазмұндық байланыстағы мақалаларды көрсетіп, бір материалдың әр жерде қайталануына жол бермейді. Бірін-бірі әр жағынан толықтыра, байыта түсетін мақалалар кешенін жа- сайды.

Оқырманның өзіне қажетгі материалды және оған қатысты қосымша материалдарды табуын жеңілдетеді, сол арқылы энциклопедияның пайдалану коэффициенті мен танымдық сапасы арта түседі.

Сілтеме түрлері. Сілтеме негізінен ұғымның мәнін ашатын терминдерге, сондай-ақ, ақпараттық материалдары мол мақалаларға жасалады.

Энциклопедиялық басылымдарда сілтеменің екі түрі болады. Оның бірі — сілтеме мақалалар, екіншісі — мәтіннің ішінде келетін "ішкі сілтемелер".

Сілтеме мақалалар өз ішінде жалаң сілтеме, жайылма (кеңейтілген) сілтеме болып екіге бөлінеді.

Жалаң сілтеме "қара" (қ.) сөзі арқылы байланысқан екі мақала атынан ғана құралады, онда ешқандай анықтама, түсініктеме болмайды. Бұл көбінесе бір терминнің (атаудың) қатар қолданылып жүрген, оқырман іздеуі мүмкін екінші бір нұсқасы болған жағдайда, сондай-ақ, жеке бір ұғым оны қамтитын жалпы ұғымға сілтеме жасалғанда қолданылады.

М ы с а л ы ::

Қазгидромет, қ. Қазақстан Республикасының гидрометеорология жөніндегі бас басқармасы.

Жаңа реализм, қ. Неореализм

Жеке меншік, қ. Меншік

Жайылма сілтемеде әрі терминге қысқаша анықтама немесе түсінік беріледі, әрі ол туралы толығырақ жазылған мақалаға сілтеме жасалады.

М ы с а л ы ::

Күш өлшеуіш — күш шамасын өлшеуге арналған прибор, қ. Динамометр.

Жаркент — Алматы облысындағы Панфилов қ-ның 1942 жылға дейінгі аты.

Сондай-ақ, жайылма сілтеме арнайы түсінік берілмесе мақаланың аты оқырманға түсініксіз болып қалатындай жағдайларда беріледі.

М ы с а л ы ::

Титанотерий — төменгі эоценнен төменгі олигоценге дейін тіршілік еткен қазба сүтқоректі жануар, қ. Бронтотерий.

Қайраткер туралы негізгі мақала бүркеншік ат бойынша жазылғанда, оның шын аты-жөніне сілтеме мақала беріледі. Онда туған немесе туған-өлген уакыттары көрсетілмейді, анықтамасы болады.

М ы с а л ы ::

Темучин — Шыңғыс ханның өз есімі.

Мәтін ішінде келетін ішкі сілтеменің әрі анықтамалық, әрі нұсқамалық сипаты бар. Ол белгілі бір мәселені тұтастай немесе жарым-жартылай анықтау үшін оқырманға энциклопедияның соған қатысты мақалаларын көрсету қажет болған жағдайда қолданылады. 1. Жеке терминдерге арналған мақалаларда соған қатысы бар тақырыптық, циклдік басты мақалаға сілтеме беріледі. Мәлесен, "Зат есім" деген мақалада "Сөз таптары" деген мақалаға, "Қасқыр" деген мақалада "Жыртқыштар" деген мақалаға сілтеме берілуі мүмкін. 2. Жалпы шолу мақалаларда соған қатысы бар жеке мақалаға да сілтеме жасалады. Мәселен, "Жыртқыш құстар" деген мақала ішінде "Бүркіт", "Тазқара" деген мақалаларға; "Проза" мақаласында "Роман", "Повесть", "Публицистика" деген мақалаларға сілтеме болуы мүмкін. 3. Мағыналық жағынан бірі екіншісінің ішіне кірмесе де белгілі бір байланысы бар мақалалар болады. Қажетті жағдайда олардың да бірі екіншісіне сілтенеді. Мәселен, "Мұхит" деген мақала ішінде "Муссон" деген мақалаға. "Айсберг" деген мақалада "Антарктида" деген мақалаға сілтеме берілуі ықтимал. 2. Ғылыми заңдар (ереже, формула, теоремалар), машина приборлар, т.б. туралы мақалаларда оны ашқан немесе жасаған адамдар туралы мақалаларға (керісінше де); ғылым, ғылыми теориялар, сондай-ақ, саяси, философиялық, әдеби, т.б. бағыт, мектептер туралы мақалада оның негізін салған қайраткерлерге (керісінше де) сілтеме берілуі мүмкін. Мәселен, "Бүкіл әлемдік тартылыс заңы" мақаласында — И.Ньютон, "Элементтердің периодтық жүйесі" мақаласын- да Д.Н. Менделеев, "Радио" мақаласында А.С. Попов туралы мақалаға сілтеме болуы мүмкін.

Сілтемелер дұрыс, орынды қолданылуы керек.

1. Ішкі сілтеме тым көп болмауға тиіс. Ол оқырманның жүгін ауырлатады, "сілтемелерді түгел оқымай тұрып, бұл мақаладан мардымды ештеңе білуге болмайды екен" деген теріс түсінік пайда болады.
2. Бір мақаланың ішінде бір атауға бір-ақ рет сілтеме жасалады (алғаш кезіккен жерінде).
3. Мәтін ішінде кездесіп қалған кез келген мақала аты- на сілтеме жасай беруге болмайды. Мәселен, "Абай" деген мақалада "алтын", "көз", "құлақ" деген термин кездесті екен деп оған сілтеме беру өрескелдік болар еді. Өйткені оларда Абай жайында ештеңе айтылмайды.
4. Сілтеме атау ол сілтеніп отырған мақаланың атымен бірдей болуы керек (яғни сөз қосылып, сөз алынып, сөз мағынасын өзгертетін жұрнақ жалғанбауы керек). Ал жалғау (көптік, септік, тәуелдік, жіктік) қосылғандағы ауытқулар қате болып саналмайды.
5. Сілтемелер курсивпен жазылады. "Қараңыз" деген сөз “қ.” деп кысқартылады да одан кейін жазылған сілтеме бас әріппен басталады Мәселен, қ. Жыртқыш құстар. Aл сөйлем ішінде келген сілтемелер ретіне қарай бас әріптен де, кіші әріптен де бастала береді.

Жалпы қысқартулар

• Энцилопедиялық басылымдарда жалпы қолданылатын қысқартулардың үлкен бір тобы — мемлекет, партия, ұйым, одақ, қоғам, мекеме, кәсіпорын, т.б. күрделі атаулардың бірыңғай бас әріппен (нүктесіз) қысқарған аббревиатуралары. Мысалы, БОАК, АҚШ, НАТО, т.б.

Бұлардың көпшілігі құрамындағы әріптердің әліпбидегі аты бойынша айтылады (оқылады), қосымша соған үндесіп, дефис аркылы жалғанады. Мысалы, БССР (бэ-эс-эс-эр) — БССР-ге, т.б.

Енді бір тобы құрамындағы әріптердің сөз ішіндегі дыбысталуы бойынша (әдеттегі сөздер тәрізді) оқылады. Қосымша — оларға да сол айтылу әуеніне үндесіп дефис арқылы жалғанады. Мысалы, ТАСС (тасс) — ТАСС-қа, БОАК (боак) — БОАК-қа, БАМ (бам) — БАМ-ға, АҚШ (ақш) - АҚШ-қа, ЮНЕСКО (юнеско) - ЮНЕСКО-ға т.б.

• Сөздің буын типтес бөлшегі мен бас әріптерінен жасалған аббревиатуралар да бар. Мысалы, Арм. КСР, КамАЗ, КдзҮМУ, ҚазҮТУ, ҚазТАГ, т.б.

Бұлардың соңғы бөлігіндегі аббревиатуралар да әріптің не әліпбидегі аты бойынша, не сөз ішіндегі дыбысталуы бойынша айтылады (оқылады). Жалғау дефис арқылы соған сәйкес жалғанады. Мысалы, Арм.КСР-не, ҚазМУ-ге, ҚазҰТУ-ға, ҚазТАГ-қа, т.б.

• Сөздің буын типтес бөліктерінен жасалған буындық (шартты түрде) қысқарған сөздер. Мысалы, халкомсов, ревком, атком, ауатком, Коминтерн, облатком, кеңшар, ұжымшар, Түрксіб, т.с.с.

Бұларға жалғау әдеттегі қысқармаған сөздер секілді айтылу әуеніне үндесе, бірігіп жалғанады. Мысалы, Коминтернге, халкомсовқа, аткомға, Түрксібке, т.б.

• Бөлшек сөз бен толық сөздің бірігуінен жасалған кысқарған сөздер. Мысалы, автожол, информбюро, т.б. Қосымша бұларға да дефиссіз жалғанады, мысалы, автожолға, информбюроға, т.б.
• Энциклопедия басылымдарына қолданылатын қысқартулардың басым көпшілігі — жиі қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің графикалық қысқартулары

Салалық редакция мақалаларының сұлбасы

Ескерту: Ғылым және ғылым салалары, гылыми теория ғылыми проблема, ғылыми ұғым, жеке шығарма, ғылыми зерттеу мекемесі, ғұмырнамалық мақала сұлбалары барлық редакцияларға ортақ болғандықтан өз алдына жеке берілді.

Ғылым

Ғылым немесе ғылым салалары

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Құрылымы (жіктелуі) 4. Даму тарихы (жалпы шолу — пайда болған жері, уақыты, тарихи даму сатылары, ірі өкілдері, маңызды теориялары, ғылыми мектептері, қазіргі жағдайы, т.б.) 5. Қолданылатын жерлері 6. Ғылым немесе ғылым салаларының дамуына үлес қосқан оқымыстылар мен ғалымдар 7. Маңызды зерттеу тәсілдері, жаңалықтары, әлемдік ғылымға қосқан үлесі, негізгі отандыұ және халықаралық ұйымдары, ірі конгрестері және конференциялары 8. Қазақстанда пайда болу және даму бағыты мен көрнекті өкілдері 9. Басқа ғылымдармен байланысы 10. Шешілмеген проблемалар 11. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 12. Библиография

Ғылыми теория

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3 Теорияны жасау қажеттігі (фактілер, себеп-салдарлар, т.б.) 4 Теорияның бастапқы тұжырымдамасы 5 Қысқаша тарихи деректер 6 Теорияның дамуына үлес қосқан ғалымдар 7 Маңызды ұғымдары мен заңдылықтары (мысалдар келтіру) 8 Теориялық болжам 9 Басқа теориямен байланысы 10 Практикада қолданылуы 11 Шешілмеген проблемалар 12 Иллюстрация (қажетті жағдайда) 13 Библиография

Ғылыми проблема

1. Атауы 2. Анықгамасы 3. Қыскаша тарихи дерек 4. Проблеманың мәні 5. Қазіргі күйі мен болашағы 6. Библиография

Ғылыми ұғым

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Ұғымның пайда болуына себепші зерттеулер 4. Ұғымның дамуы 5. Қысқаша тарихи дерек 6. Практикалық және ғылыми мәні 7. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 8. Библиография (қажетгі жағдайда)

Шығарма

1. Атауы 2. Авторы және қашан жазғаны 3. Құрылымы және қысқаша мазмұны 4. Кітаптың маңызы 5. Иллюстрация (қажетіне қарай) 6. Библиография (ол туралы белгілі ғалымдардың кітаптары) 7. Иллюстрация (қажетгі жағдайда) 8. Библиография

Ғылыми-зерттеу мекемесі

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Құрылған жылы, орналасқан жері 4. Құрылымы (бөлімдері, лаборатория, филиалдары) 5. Зерттеулерінің негізгі бағыты 6. Осы мекемеде еңбек еткен және қызмет жасап жүрген атақты ғалымдар 7. Ғылыми мамандарды даярлауы (аспирантура) және ғылыми бастамалары 8. Иллюстрация 9. Библиография

Ғұмырнамалық мақалa

1. Фамилиясы, аты, әкесінің аты (толық) 2. Туған және қайтыс болған жылдары мен жерлері 3. Бітірген оқу орны (жылы) 4. Қызмет істеген жерлері (жылы) 5. Ғылыми атақтары мен дәрежелері (жылы) 6. Ғылымға қосқан үлесі (қысқаша негізгі ғылыми бағыты) және ғылыми мектебі, ашқан жаңалықтары мен өнертабыстары, мәні мен маңызы (сол кезең мен қазіргі уақыт үшін) 7. Алған мемлекеттік сыйлықтары, лауреаттығы, марапатталуы (жылы көрсетіле отырып) 8. Библиография 9. Портреті (FA-ның академиктері мен корр. мүшелері үшін)

Әдеби ағым, бағыт, мектеп

1. Анықтамасы 2. Қазақстанда пайда болу және таралу кезеңі (уақыты) 3. Қазақстанда дамуының эстетикалық және дүниетанымдық ерекшеліктері 4. Тарихи-әдеби прогрестегі рөлі мен маңызы 5. Әдеби ағымның (бағыттың, мектептің) ірі өкілдері және олардың шығармалары 6. Библиография

Әдеби ескерткіш

1. Пайда болған уақыты және жері. Алғашқы жазылып алынған уақыты. Негізгі редакциялары. Нақты немесе болжам бойынша авторы 2. Мазмұны (сюжеті, негізгі мотивтері мен бейнелері). Өнердің басқа түрлерінде бейнеленуі мен талдануы 3. Ескерткіштің тілі және поэтикасы, қазіргі заманғы тілге тәржімалануы (өте көне ескерткіштер үшін) 4. Алғашқы және ең беделді басылымы 5. Ескерткіштің Қазақстанда зерттелуінің қысқаша тарихы (кейбір жағдайда), зерттеушілері Сақталып тұрған орны

Жазушы

1. Аты-жөні 2. Туған, өлген уақыты және жері 3. Білімі (оқу орнын бітірген жылы). Жоғары ғылыми атағы және дәрежесі (берілген жылдары). Негізгі шығармашылық жанрына қоса табысты жұмыс істеген салалары. Ұстаздары 4. Өмірбаяны мен шығармашылығының негізгі кезеңдері. Шығармасын атаған кезде оның жарияланған уақыты арасында үлкен үзіліс болған жағдайда жазылған уақыты мен жарияланған уақыты бірдей көрсетіледі 5. Қоғамдық тұғырнамасы (егер анық көрініс берсе) 6. Өзіндік бағыты бар өдеби, қоғамдық-саяси үйірмелер, бірлестіктер, журналдарға қатысуы 7. Жазушыға әдеби сынның пікірлері. Жоғары құрметті атақтары мен сыйлықтары (берілген жылдары) 8. Библиография

Жанр

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Жанр түрлері (классификация) 4. Жанрдың Қазақстанда пайда болуы мен даму тарихы 5. Аса танымал шеберлері 6. Библиография

Театр

1. Атауы 2. Орналасқан жері 3. Құрылған уақыты 4. Театр тарихының негізгі кезендері және олардың шығармашылық-көркемдік жетістіктеріне сипаттама 5. Репертуары, танымал қойылымдары 6. Жетекші қоюшылар, орындаушылар, суретшілер 7. Библиография

Киностудия

1. Атауы 2. Мекен-жайы 3. Құрылған уақыты 4. Кысқаша тарихи шолу 5. Киноөндіріс статистикасы (жеке кезеңдер бойынша) 6. Студия өнімдеріне жалпы сипаттама (мұмкіндігінше белгілі фильмдері) 7. Басшылары, жетекші режиссерлері, операторлары 8. Библиография

ІІІығармашылық бірлестік, топ

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Ұйымдастырылу тарихы, негізін қалаушылар 4. Бағдарламалары, шығармашылық бағыттары, жетекші шеберлері 5. Бірлестіктің қазіргі жағдайы 6. Библиография

Шығармашылық одақ

1. Атауы 2. Құрылған уақыты 3. Құрылымы, кызметінің басты бағыттары 4. Одақтың көрнекті басшылары 5. Съездері 6. Жалпы сипаттама, одақ қызметінің негізгі тарихи кезендері 7. Одақтың таратылуы немесе қайта құрылуы 8. Библиография

Өнер мұражайы

1. Атауы 2. Мекен-жайы, мамандануы (профилі) 3. Құрылған уақыты. Алғашқы ұйымдастырушысы 4. Бөлімдері, қорларының жинақталуы, толықтырылуы және казіргі жағдайы 5. Коллекциялар кұрамы, экспозициясының ерекшеліктері, бірегей экспонаттары 6. Қызметі, басылымы 7. Ғимараты (егер сәулеттік немесе тарихи құндылығы болса) 8. Библиография

Көркем қолөнер кәсібі

1. Атауы 2. Кәсіптің пайда болу және даму тарихы 3. Көркемдік ерекшеліктері, технологиясы 4. Жетекші шеберлері 5. Библиграфия

Өнер туындысы

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Авторы 4. Жазылған немесе сахналанған жылы 5. Жанры 6. Көтерген тақырыбы, идеялық мазмұны, көркемдік сипаты 7. Бағалануы (сыйлық алған жылы) 8. Библиография 9. Иллюстрация

Сәулет өнері ескерткіші

1. Толық ресми атауы 2. Анықтамасы 3. Құрылыс типі, стильдік бағыты, орналасқан орны, салынған уақыты, авторлары 4. Арнаулы жоспары, композициялық құрылымы, өлшемі, құрылыс материалы 5. Қысқаша көркемдік сипаттамасы, ансамбльдегі орны, тарихи маңызы 6. Зерттелуі, зерттеген ғалымдардың аты-жөні, қайта жөнделген уақыты 7. Ескерткіштің республикалық жөне жергілікті маңызы. конкурстарда алған орны, сыйлықтары 8. Библиография 9. Бейнелеу

Музыкалық аспап

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қай класқа, түрге жататындығы 4. Құрылысы, қатары, дауыс ерекшеліктері 5. Аспап тарихы (оның ішінде аспап туралы аңыз-әңгіме онда ойнаушылардың атақты шеберлері) 6. Библиография 7. Бейнелеу

Соғыс

1. Соғыстың тарихи әдебиетте қалыптасқан атауы 2. Соғыстың уақыты. Соғысқа қатысқан жақтар (егер олар – “қара сөзде" көрсетілмесе) 3. Соғыстың себептері. Соғыс қарсаңындағы жағдай. Соғыс қимылдарының басталуына тікелей түрткі болған оқиға 4. Соғысушы жақтардың көздеген басты мақсаттары. Стратегиялық жоспарлары барысындағы күштері 5. Соғысушы жақтардың соғыс қимылдарын қарсаңындағы және барысындағы күштері 6. Соғыстың барысы, кезеңдері. Ірі соғыстар туралы көлемді мақалаларда жеке әскери науқан мен ұрыстарға арналған мақалаларға сілтеме жасалады 7. Одақтастар арасындағы келісімдер (уақыты көрсетіледі) 8. Соғыстың елдің ішкі саяси, экономикалық жағдайына әсері (ықпалы) 9. Соғыс қорытындылары (аумақтық, саяси, экономикалық). Бейбіт келісімнің (шарттың) негізгі кағидалары (немесе тиісті келісімшарт туралы мақалаға сілтеме жасау) 10. Соғыстың әскери өнерді дамытудағы рөлі (ірі соғыстар үшін) 11. Соғыстың зерттелуі 12. Библиография 13. Бейнелеу. Карталар. Сұлбалар

Ұрыс, шайқас

1. Ұрыстың (шайқастың) атауы, уақыты 2. Анықтамасы 3. Ұрыстың түрі (стратегиялық, қорғаныстық, шабуылдық сипаты) 4. Ұрыстың кай жерде және қай уақытта болғаны, мақсаты ауқымы және оған қатысқан күштер (әскер саны, қару-жарақпен жабдықталуы т.б.) 5. Стратегиялық немесе оперативтік-стратегиялық жағдайда ұрыс қарсаңындағы қарсылас күштер ара салмағына қысқаша сипаттама 6. Шайқастың барысы (әскерлердің іс-қимылы, басты соққының бағыты, тактикалық қимылдар, әскерді басқару т.б.) 7. Ұрыстың дайындалуы мен оны өткізу ерекшеліктері (қолданылған тактиканың оперативті өнер мен стратегияның іске асуы).Ұрыс нәтижелерінің әскери өнердің дамуына ықпалы 8. Ұрыстың қорытындылары, олардың соғыс барысына, аяқталуына ықпалы 9. Библиография 10. Карта (сұлба) 11. Бейнелеу

Қарулы Күш

1. Аныктамасы 2. Алдына койған максаты және атқаратын міндеттері 3. Қарулы Күштердің (әскер) бүл түрінің пайда болу және даму тарихы; тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта. Қазақстанда оның құрылысына көрнекті үлес қосқан қайраткерлер 4. Қазіргі уақыттағы құрамы, ұйымдық құрылымы 5. Қару-жарағы және техникалық жабдықталуы 6. Әскери іс-кимылдар жүргізу барысындағы (онын ішінде Қазақстанның Қарулы Күштерінің кұрамында) рөлі мен орны 7. Дүние жүзінің дамыған елдерінің осы тектес қарулы қүрамаларымен салыстырғандағы даму болашағы мен мүмкіндіктері 8. Библиография 9. Бейнелеу

Қару-жарақ

1. Анықтамасы 2. Қарудың қай түріне жатады; қарудың қолданылуы (жеке адам, топ) 3. Жасалған уақыты жөне жері; қаруды жасап шығарғандар, оның дамуы және қолданылуы. 4. Шет елдердің осы тектес қаруымен салыстыру 5. Қолданылу аясы (Қарулы Күштер және әскер түрлері) 6. Библиография 7. Бейнелеу Қазақ халқының дәстүрлі әскери өнері мен қару-жарақтары Бұл мақалалар берілген көлемде еркін жазылады. Сала бойынша түрлі-түсті бейнелеулер беріледі.

Халықаралық келісім шарт (келісім)

1. Келісім шарттың тарихи әдебиетге қалыптасқан атауы. Сонымен бірге келісім шарттың (келісімнің) ресми атауы да көрсетіледі . 2. Келісім шарттың (келісімнің) қол қойылған уақыты 3. Келісім шартқа (келісімге) себеп болған оқиғалар (немесе сол оқиғаларға сілтеме жасау). Бейбіт келісім (шарт) туралы мақалаларда қаңдай әскери жанжалдан кейін шартқа отырылғаны көрсетіледі 4. Келісім шартқа қол қойған жақтардың өкілдері 5. Келісім шарттың (келісімнің) негізгі баптары (қысқаша мазмүны) 6. Келісім шарттың қай мерзімге жасалғаны. Маңызды келісім шарттар туралы мақалаларда олардың Қазақстан Республикасы тарапынан бекітілген (ратификацияланған) және күшіне енген уақыты, сонымен қатар келісім шарт күшінің ұзартылуы (пролонгация) уақыты көрсетіледі 7. Келісім шарттың жүзеге асырылуына байланысты оқиғалар (аса маңыздылары үшін) 8. Келісім шарттың (келісімнің) негізгі жариялануы (қазақ тілінде) 9. Библиография 10. Карталар, сұлбалар (егер келісім шарттар біршама аумактық өзгерістерге әкелсе)

Халықаралық саяси (әскери-саяси) одақ(блок)

Одақтың (блоктың) тарихи әдебиетгерге қабылданған атауы. Ресми атауы. Қысқартылған атауы (аббревиатура) 1. Одақтың (блоктың) пайда болуына әкелген құжатқа (құжаттарға) қол қойылған уақыты және жері. Күшінде болу мерзімі 2. Катысушылардың құрамы. Одақтың (блоктың) негізін қалаушы мемлекеттер. Одаққа (блокқа) кейін қосылған мемлекеттер (жылы көрсетіледі) 3. Одақтың (блоктың) сипаты, мақсаты. Бағдарламалық құжаттарының мазмүны 4. Одақ (блок) қызметінің негізгі кезеңдері 5. Одақтың (блоктың) басшылары және тұрақты органдары 6. Библиография

Халықаралық конгресс (конференция)

1. Конгрестің (конференцияның) тарихи әдебиетте қабылдангған атауы. Қажет жағдайда ресми атауы да көрсетіледі 2. Конгрестің (конференцияның) жұмысының өткен уақыты және орны 3. Конгрестің (конференцияның) мақсаты 4. Конгресті шақыруға ынталылық білдіргендер, қатысушылардың саны және құрамы 5. Қазақстан (Кеңес Одағы) делегациясының мақсаты мен ұстанған бағыттары 6. Конгрестің (конференцияның) негізгі шешімдері (немесе олар туралы мақалаға сілтеме) 7. Конгресс (конференция) құжаттарының жариялануы 8. Библиография 9. Карталар және сұлбалар (маңызды аумақтық өзгерістер туралы шешімдер қабылданған конгрестер мен конференциялар туралы мақалаларда)

Таяу шет мемлекет

1. Атауы 2. Географиялық жағдайда (оның ішінде Қазақстан Републикасымен шекарасының ұзындығы), жер көлемі, тәуелсіздігін жариялаған уақыты 3. Халқы, тілі, діні, мемлекеттік құрылысы, конституциясы 4. Тарихы, экономикасының негізгі бағыттары 5. Қазақстанмен байланысына қысқаша сипаттама. Ресей, кейін Кеңес империясының құрамына енуі 6. Ресей империясы мен КСРО-дағы мәртебесі, әлеуметтік-экономикалык және саяси дамуы. Экономикадағы рөлі, өндірістік, ғылыми-техникалық және сауда байланыстары 7. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақытта Қазақстан Республикасымен дипломатиялық, экономикалық, мәдени қарым-қатынастары. Мемлекетаралық бірлестіктерге қатысуы 8. Мәдениеті (әдебиет, бейнелеу өнері, музыка, театр, кино және теледидар) 9. Библиография

Алыс шет мемлекет

1. Атауы (мемлекеттің қысқаша және толық ресми атауы) 2. Географиялық жағдайы, халқы, тілі, діні, конституциясы, мемлекеттік құрылысы 3. Тарихы, экономикасының негізгі бағыттары 4. Қазақстанмен арадағы өзара байланыстарының бастауы; оның құжаттарында қазақ даласының (Түрік қағандығы, Қыпшақ хандығы; Алтын Орда т.б.) алғаш рет атауы. Алгашқы дипломатиялық өкілдер, одақтастық, өскери жанжалдар, соғыстар) 5. Екі елдің қоғамдық-саяси, идеялық, ғылыми, діни және мәдени өмірлеріне өзара ықпалы 6. Бұл мемлекет аумағына қазақтардың қоныс аударуы, олардың шаруашылығы, зандық мәртебесі, қоғамдық-мәдени және діни орталықтары 7. Әдебиеті мен өнерінің көрнекті өкілдері. Тілдік байланыстар. Аталмыш мемлекет әдебиетіндегі Қазақстан (қазақтар) тақырыбы 8. Музыка. Өзара байланыстар. Опералық, симфониялық және басқа да музыкалық шығармалардың премьералары. Әншілер мен музыканттардың гастрольдері (Қазақстан мен аталмыш мемлекет арасындағы) 9. Театр. Өзара байланыстар 10. Кино және теледидар. Өзара байланыстар. Екі ел кинематография шығармаларының көрсетілуі, телебағдарламалар алмасу 11. Библиография 12. Бейнелеу

Тарихи құжаттар мен жазба ескерткіштер

1. Атауы 2. Жазылған немесе баспадан шыққан уақыты мен орны, авторы, баспасы, аумағы 3. Қысқаша сипаттамасы 4. Жалпы мазмұны 5. Мұралық қасиеті, тарихи маңызы 6. Сақталған орны 7. Әдебиет

Халық, ұлыс, тайпа

1. Халықтың (ұлыс, тайпаның) аты 2. Анықтамасы, өмір сүрген уақыты, өлкесі 3. Әкімшілік, шаруашылық қүрылымы (өндірісі, кәсібі) 4. Өнер-ғылымы, тарихи түлғалары 5. Көрші елдермен қарым-қатынасы 6. Жалпы халықтар тарихындағы орны 7. Қазақ, түркі әлемімен байланысы 8. Библиографиялық деректеме

Ежелгі түркі ұлыс, тайпасы

1. Атауы (этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Өмір сүрген уақыты, өлкесі 4. Билік және кәсіптік құрылымы 5. Әдет-ғұрып, өнер-білімі, ірі тұлғалары 6. Басқа ұлыс, тайпалармен қарым-қатынасы 7. Бүгінге жеткен тарихи, мәдени мұралары 8. Қазақ ұлтының қалыптасуына қатысы, ұқсас белгілері 9. Кейінгі тағдыры 10. Библиографиялық деректеме

а) ұлыстар

1. Атауы 2. Анықтамасы (этимологиясы) 3. Дәуірі, мекені, кәсібі 4. Ұлысты құраған тайпалық одақтар 5. Тарихы, экономика, мәдени рөлі 6. Библиография

б)тайпалар

1. Тайпалар 2. Анықтамасы 3. Шығу тегі, өзінен соңғы рулары 4. Жазба деректерге белгілі алғашқы қонысы (мекені) 5. Тарихы. Қарым-қатынастары, экономикасы, мәдениеті 6. Қазіргі негізгі таралу аймағы 7. Библиография

в)рулар

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Арғы тегі, аталарға бөлінісі 4. Ұран-таңбалары 5. Бұрынғы және қазіргі таралым аймағы 6. Библиография

Ұлттық киім, бұйым, зер-әшекей

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Киімдік, бұйымдық, әшекейлік сипаты 4. Жасатуы (заты, өлшемдік, пішіндік сипаты) 5. Түрлері, пайдаланылуы 6. Көркемдік қосымшалар

Салт-дәстүр, ырым (той, қаза, неке)

1. Атауы (этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Сипаты 4. Наным-сенімдік, тәрбиелік мәні (психологиялық әсері) 5. Таралуы, қолданылуы 6. Тұрмыстағы қазіргі көрінісі 7. Көркемдік қосымшалар

Кәсіптік, аңшылық құрал, ер-тұрман

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Кәсіптік, құрал-саймандық сипаттары 4. Жасау, қолдану тәсілдері 5. Қазіргі қолданысы 6. Көркемдік косымшалар

Туыстық атау

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Туыстық дәрежесі 4. Тұрмыстық-салттық сипаттары 5. Адамгершілік.

Ұлттық тағам

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Шикізатты дайындау ерекшеліктері 4. Химиялық құрамы, дәмділік-жұғымдылығы, емдік қасиеті 5. Түрлері, сақталуы, дастархан мәзірі 6. Той, қонақ дастархандарындағы кәделік ерекшеліктері 7. Көркемдік қосымшалар

Ұлттық ойын

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Ойын төртібі 4. Тапқырлыққа, ойға, шапшанңдыққа жетелейтін сипаттары 5. Кейбіреулерінің қазіргі уақытта пайдаланылуы 6. Библиография

Лауазым, атау-термин

а) лауазым

1. Атауы (этимологиясы) 2. Қай уакытта, кай жерде қолданылғаны 3. Лауазымдылық дәрежесі, хұқығы 4. Қазіргі кездегі жалғасы (биліктегі белгілері) 5. Библиография

б) атау-термин

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Құрылысы, қолданылысы 4. Шаруашылық, тұрмыстық сипаты 5. Қазіргі көрінісі 6. Көркемдік қосымшалар

Бақсы-балгерлік

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Наным-сенімдік сипаты 4. Психологиялық, емдік әсері 5. Дәстүрлік ерекшеліктері 6. Пайдалы және зиянды әсерлері 7. Деректік, көркемдік қосымшалар

Ескерту. Этнология және антропология салалары бойынша жазылатын мақалаларда әдет-ғұрыптың, наным, сенімдердің, антропологиялық типінің материалдық мәдениет үлгілерінің жалпы сипатына, түрік халықтарына тән ерекшеліктеріне назар аударылуы кажет.

Археология

Қазба орны

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Табылған жері, уақыты. Ашқан ғалым 4. Археологиялық, материалдық сипаттамасы 5. Тарихи, мәдени құндылығы 6. Библиографиялық деректеме 7. Көркемдік қосымшалар

Философия, социология, психология

Философиялық бағыт (ілім, мектеп)

1. Аныктамасы 2. Бағыттың (ілімнің, мектептің) пайда болуы 3. Негізгі даму кезендері 4. Мазмұны 5. Адамзат өркениетіндегі рөлі 6. Қазақстанда даму және зерттелу барысы, ірі өкілдері 7. Библиография (қажет болған жағдайда)

Ұлттық философиялық ұғым, категория және атау

1. Анықтамасы 2. Категориялық жіктелуі 3. Философиялық ағымдар мен жүйелерде атқарған рөлі 4. Философиялық таным тұрғысынан сипаттамасы және қоғамдық даму сатысындағы практикалық мәні 5. Библиография (қажет болган жағдайда)

Әлеуметтік ұғым, категория

1. Анықтамасы 2. Ғылыми таным тұрғысынан сипаттамасы 3. Қоғам дамуындағы практикалық мәні 4. Библиография (қажет болған жағдайда)

Психологиялық үғым, категория

1. Аныктамасы 2. Ғылыми категориялардың жіктелуі 3. Қоғамдық даму сатысындағы атқаратын релі 4. Басқа ғылымдармен байланысы 5. Библиография (қажет болған жағдайда)

Экономика

Шаруашылық, өкеркәсіп саласы

1. Саланың Қазақстан және дүние жүзі экономикасындағы орны (кұндық және кейбір жағдайда заттық көрсеткіштері, жұмысшылары саны көрсеткіші бойынша 2. Қазіргі кездегі кұрылымы (көрсеткіштер жүйесі негізінде) 3. Жұмыспен қамтамасыз етілуі 4. Шикізат және отын-энергетикалық базасы. Қамтамасыз етілуі және импортқа тәуелділігі 5. Негізгі қорлары, инвестициялар, меншік түрі (мемлекеттік ірі, жекеменшік, аралас компаниялар және жекешелендіру деңгейі) 6. Өндіріс технологиясы мен ұйымдастырылуының ерек- шеліктері 7. Еңбек өнімділігі. Энергия мен шикізат (металл) жұмсау қабілеті. Техникалық даму деңгейі (дүниежүзілік көрсеткішпен салыстыру). Қауіпсіздік техникасы. Монополияландырылуы. Саладағы өндірістің шоғырландырылуы, маман- дандырылуы және диверсификациялануы Саланың дамуы негізіне жататын техника және технология бойынша ғылыми жетістіктеріне арнаулы мақалалар беріледі 11. Сала ерекшеліктері (жоғары және төмен тиімділігі. т.б) 12. Саланың орналасуы. Аса маңызды орталықтары 13. Қоршаған ортаға техногендік әсері. Табиғатты қорғау шаралары 14. Сала өнімдеріне тұтынылуы. Өнімді экспортқа шығару 15. Библиография Бүл сұлба көлемді мақалаларға икемделіп жасалған; баяндау реті мақала дәрежесіне (категориясы), басты мақала мен оған бағыныңқы мақаладағы ақпардың ара-қатынасы, материалды баяндау логикасына байланысты өзгеруі мүмкін

Экономикалық аудан

1. Жалпы мәліметтер (географиялық жағдайы) 2. Құрамына кіретін облыстар мен аудандар 3. Жер көлемі, халқы (Қазақстан Республикасы бойынша үлес салмағы) 4. Табиғи жағдайы мен ресурстары (оның ішінде минералдық, энергетикалық, биологиялық, ауа райы, су, т.б.) 5. Экономикалық сипаттама: а)Қазақстан және әлем экономикасындағы орны. Байланыстары ә) экономикалық ауданға негіз болған шаруашылық салалары б) экономика құрылымы в)ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және көлік даумының ерекшеліктері г) ауданның өнім экспортындағы рөлі 6. Қоршаған ортаны қорғау 7. Библиография 8. Бейнелеу

Кәсіпорын

1. Қазіргі уақыттағы атауы 2. Бұрынғы атаулары (барлығы) және өзгерген уақыттары 3. Негізі қаланған уақыты 4. Құрылу тарихы (егер тартымды болса) 5. Ең атақты директорларының фамилиясы 6. Негізгі өнім түрлері 7. Өнеркәсіп саласындағы қазіргі жағдайы (өндіріс көлемі, жұмысшылар саны) 8. Меншік түрі 9. Сыртқы рыноктағы жағдайы 10. Бейнелеу Математика

Функция

1. Атауы (қажетіне қарай этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Қасиеттері 4. Қысқаша тарихи деректер 5. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 6. Библиография

Теңдеу

1. Атауы (қажетіне қарай этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Шешу жолдары 4. Қысқаша тарихи деректер 5. Библиография

Есеп

1. Атауы 2. Мазмұны 3. Шешілу тарихы 4. Математикалық әдістердің дамуына әсері 5. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 6. Библиография (қажетті жағдайда)

Математикалық құрал

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Құрылысы және жұмыс принципі, негізгі түрлері 4. Даму перспективасы 5. Иллюстрация 6. Библиофафия (қажетгі жағдайда) Астрономия

Аспан құбылысы

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Құбылыстың себеп-салдары, мәні 4. Қысқаша тарихи дерек 5. Алдын ала болжауға болатындығы 6. Қазіргі күйі 7. Жасалған бақылаулар және оның қорытындысы 8. Тәжірибе қорытындысының теориялық тұжырымдалуы 9. Практикада қолданылуы 10. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 11. Библиография

Планета, шоқжүлдыз

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Аныктамасы 3. Қысқаша тарихи шолу 4. Шоқжұлдыз немесе планетаның аспандағы орны 5. Геометриялық және физикалық сипаттамалары 6. Шоқжұлдыз тұсындағы нысандар (тұмандык, галактика, қара құрдым, т.б.) 7. Серіктері немесе ең жарық, көмескі жұлдыздары 8. Шығыс көкжиектен шығатын, батыс көкжиекке бататын мезгілдері арасындағы көрінетін уақыты (батпайтын шоқжұлдыздардан басқалары) 9. Шоқжұлдыздардың көрінерлік пішіндері (аспанның оңтүстік жарты шарындағы шоқжұлдыздар үшін де) 10. Иллюстрация 11. Библиография

Астрономиялық ірі құрал

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қысқаша тарихи дерек (расытханалар жөнінде) 4. Негізгі сипаттамалары 5. Құрылысы және жұмыс принципі 6. Түрлері (қайда түрғаны) 7. Пайдаланылуы 8. Практикалық және ғылыми мәні 9. Иллюстрация 10. Библиография

Астрономиялық майда құрал-жабдық

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Майда бақылау құралын жасаудың қысқаша тарихы 4. Негізгі сипаттамалары 5. Құрылысы және жұмыс принципі 6. Түрлері (қайда қолданылатын) 7. Практикалық және ғылыми мәні 8. Иллюстрация 9. Библиография

Әлемдік обсерватория

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қысқаша тарихи деректер 4. Географиялық, орны (орналасқан жері) 5. Құрылысы және жұмыс істеу принципі 6. Ең ірілері қайда, қашан жасалғаны 7. Иллюстрация 8. Библиография

Физика

Физикалық құбылыс пен эффект

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Қысқаша тарихи дерек (кім, қашан ашты) 4. Құбылыстың себеп-салдары, мәні 5. Жасалған тәжірибелер жөне оның қорытындысы, тәжірибе қорытындысын теориялық тұжырымдау 6. Кұбылыстың немесе эффектінің практикада қолданылуы 7. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 8. Библиография (қажетті жағдайда)

Физикалык, заң

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қашан, кім ашты (қысқаша тарихи дерек) 4. Заңның қолданылатын аясы және баска зандармен байланысы 5. Практикалық және ғылыми мәні 6. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 7. Библиография (қажетті жағдайда)

Физикалық құрал, қондырғы

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қысқаша тарихи дерек 4. Негізгі сипаттамалары 5. Құрылысы және жұмыс принципі, негізгі түрлері 6. Даму перспективасы 7. Пайдаланылуы 8. Практикалық және ғылыми мәні 9. Иллюстрация 10. Библиография (қажетті жағдайда)

Химия

Химиялық заң

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қашан, кім ашты (қысқаша тарихи дерек) 4. Заңның қолданылатын аясы және баска зандармен байланысы 5. Практикалық және ғылыми мәні 6. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 7. Библиография (қажетгі жағдайда)

Химиялық элемент

1. Атауы және этимологиясы 2. Анықтамасы(элементгердің периодтық жүйедегі орны) 3. Қысқаша тарихи дерек 4. Табиғатта кездесуі, изотоптары 5. Физикалық қасиеттері 6. Химиялық құрамы және оның қосылыстары 7. Бөліп алу тәсілдері 8. Маңызды қолданылу салалары 9. Библиография

Химиялық реакция

1. Атауы, этимологиясы (қажетгі жағдайда) 2. Анықтамасы 3. Химиялық реакцияның сипаттамасы 4. Кім ашты және қашан ашылды 5. Химиялық реакцияның механизмі 6. Библиография

Химиялық қосылыс

1. Атауы, этимологисы (қажетті жағдайда) 2. Анықтамасы 3. Қысқаша тарихи дерек (қажетті жағдайда) 4. Физикалық қасиетгері 5. Химиялық қасиеттері 6. Бөліп алу тәсілдері 7. Библиография

Химиялық тыңайтқыш, улы зат

1. Атауы, этимологиясы (қажетті жағдайда) 2. Анықтамасы 3. Химиялық формуласы 4. Физикалық және химиялық қасиеттері 5. Қолданылу тәсілдері 6. Зиянкестерге әсері 7. Өсімдіктерге, жануарлар мен адамға зиянды әсері 8. Библиография География

Жер-су, елді мекен

1. Атауы 2. Этимологиясы 3. Зерттелу тарихы жайлы қысқаша мәлімет 4. Нақты кейбір деректері 5. Таксонның дамуына үлес қосқан зерттеушілер мен ғалымдар 6. Халықтық география мен ғылымда қолданылуы 7. Библиография

Метеорологиялық (гидрологиялық), геодезиялық және картографиялық аспап, құрал

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетті жағдайда этимологиясы) 3. Құрылысы жөне жұмыс істеу принциптері 4. Ойлап тапқан өнертапқыштар мен ғалымдар 5. Иллюстрация 6. Библиография (қажетті жағдайда)

Мұздық

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетіне қарай этимологиясы) 3. Географиялық орны (алабы, мұз жапқан беткейдің биіктігі) 4. Өсіп қалындауы не еріп жұқаруы, аумағының қысқаруы 5. Фирн алаңы, мұздық тілінің межесі, мұздық маңынан өтетін қар шегі 6. Мұздық суымен толысатын өзен-көл, бөген-тоғандар 7. Зерттелу тарихы 8. Иллюстрация (қажетіне қарай) 9. Библиография

Өзен

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетіне қарай этимологиясы) 3. Жалпы ұзындығы мен алабының аумағы 4. Бастауы мен сағасы, су жинау көздері 5. Аңғары, жайылмасы, арнасы және олардың морфологиялық ерекшеліктері, параметрлері 6. Басты салалары, тармақтары, тереңдігі 7. Ағын мөлшері (жылдамдығын көрсете отырып) лайлылығы, термо-режимі 8. Ресурстары мен игерілуі (гидроэнергиясы, биоортасы, жер суару, мал азықтық қоры т.б.) 9. Көліктік маңызы (егер болса: пристандары, елді мекендері, т.б.) 10. Экологиялық жағдайы 11. Библиография

Теңіз, көл

1. Атауы 2. Этимологаясы 3. Анықтамасы 4. Географиялық орны, орналасқан аймағына жалпы сипаттама 5. Жоғарғы және төменгі абсолютті деңгейі (сабасы) 6. Аумағы, су көлемі, ұзындығы, ені, тереңдігі 7. Шарасы және жағалауының сипаты (оның ұзындығын көрсете отырып), арал түбектері, шығанақтық бұғаздары 8. Су балансы, тасқыны, ағысы 9. Су қабаттарының физика-химиялық ерекшеліктері 10. Биоортасы мен терморежимі 11. Су жинайтын көздері, құятын және ағып шығатын өзендері, көлдері 12. Экологиялық жағдайы 13. Игерілуі 14. Жағалауындағы мемлекеттер мен елді мекендер 15. Иллюстрация (қажетіне карай картасы) 16. Библиография

Бөген

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Этимологиясы 4. Географиялық орны (әкімшілік бағынысы, гидрологиялық алап бастауы) 5. Салыну мақсаты және шарасының толу жылы 6. Бөгеті (плотина) және оның параметрлері 7. Аумағы (млн. м3) су көлемі (балансы, ұзындығы, ені, терендігі (ауытқу кезендері), пайдалы аумағы 8. Жағалауы және түп жыныстарының сипаты 9. Суының физика-химиялық ерекшеліктері 10. Биоортасы және жағалауының геоботаникалық ерекшеліктері 11. Шаруашылыққа пайдаланылуы 12. Алабының экологиясы 13. Жағасындағы елді мекендер 14. Иллюстрация 15. Библиография

Суару жүйесі

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Географиялық орны (әкімшілік бағынысы, гидрологиялық алабы), бастауы 4. Іске қосылған жылы 5. Каналдары (тармақтары), тараптары, бөгеттері және олардың параметрлері 6. Жұйенің жылдқк орта су шығыны 7. Суарылатын және суландырылатын алқаптардың (массивтердің) жаілпы сипаты және аумағы 8. Жұйе алабында гидромелиорация зандылықтарының бұзылуына ұшыраған жерлердің сипаты (сортаңдану, батпақтану, т.б.) 9. Библиография

Канал, су қүбыры

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Суландыратын жөне суарылатын өңірі, оның аумағы 4. Салыну мақсаты және іске қосылған жылы 5. Бастауы, жалпы ұзындығы, соңғы учаскелері 6. Басты (магистралды) арнасы, тармақтары, тораптары, бөгеттері (қажет жағдайда бөгендері), сорап стансалары жүйесінің параметрлері және олардың су шығыны 7. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 8. Бибиография

Бүғаз, шығанақ

1. Атауы 2. Анықтамасы (кажетті жағдайда этимологиясы) 3. Ең үлкен ұзындығы мен ені және тереңдігі 4. Гидрологиялық жағдайы 5. Портхары (қажетті жағдайда) 6. Шаруашылық маңызы 7. Иллюстрация 8. Библиография

Арал, жазық, ойпат, түбек

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетті жағдайда этимологиясы) 3. Географиялық орны 4. Алып жатқан аумағы 5. Ұзындығы мен ені, теңіз деңгейінен орташа биіктігі 6. Жер бедеріне сипаттама (морфолитологиясы) 7. Геологиялық кұрылмы мен тектоникасы (қажетті жағдайда кен байлықтары) 8. Климаты, өзендер мен көлдері (қажетті жағдайда) 9. Ландшафтысы (оның генетикалық түрі) 10. Зерттелу тарихы (қашан және кім ашкан) 11. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 12. Карта (қажетті жағдайда) 13. Библиография

Шөл және шөлейт

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Этимологиясы 4. Орналасқан жері, аумағы 5. Жер бедерінің сипаттамасы 6. Генетикалык түрі (қандай шөлдер типіне жататындығы) 7. Геологиялық құрылымы және кен байлықтары 8. Климаты, су тапшылығы, булануы, буланғыштығы, ылғалдылығы 9. Ландшафт түрлері мен жан-жануарлары 10. Географиялық зерттелу тарихы 11. Иллюстрация 12. Библиография

Үстірт, аласа тау

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетті жагдайда этимологаясы) 3. Географиялық орны 4. Ең биік нүктесі (жері) және теңіз деңгейінен орташа биіктігі 5. Геологиялық құрылымы және тектоникасы 6. Кен байлықтары 7. Жер бедерінің ерекшеліктері (морфолитологиясы) 8. Климаты мен ішкі сулары (қажетті жагдайда) жер асты сулары 9. Генетикалық типі мен ландшафт түрлері 10. Зерттелу тарихы 11. Библиография 12. Иллюстрация (қажетті жағдайда картасы)

Қырат, жота, тау сілемі

3. Атауы 4. Анықтамасы 5. Этимологиясы 6. Географиялық орналасуы (әлем тараптарына қарай баңытталуы және беткейлерінің экспозициясы) 7. Ұзындығы мен ені (аңғарларын қоса отырып) 8. Геологиялық кұрылымы (литологиялық сипаттама), кен байлықтары 9. Мұздануы (қажетті жағдайда) 10. Климаты, өзендер мен көлдері 11. Ландшафт түрлері, биіктік белдеулері 12. Географиялық зерттелу тарихы 13. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 14. Карта (қажетті жағдайда) 15. Библиография

Тау жүйесі

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетті жағдайда этимологиясы) 3. Геофафиялык орны 4. Жер бедері, аумағына сипаттама 5. Негізгі жоталары, қыраттары, сілемдері мен тау аңғарлары 6. Ең биік нүктесі 7. Орфографиялық ерекшеліктері 8. Ландшафты (биіктік белдеулері, мұздықтары, шыңдары) 9. Геологиялық және тектоникалық құрылымы кен байлықтары 10. Климаты, өзен-көлдері 11. Топырақ жамылғысы, өсімдік дүниесі мен жан-жануарлары 12. Зерттелу тарихы 13. Иллюстрация 14. Карта 15. Библиография

Тау аңғары

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Географиялық орны (ұзындығы, ені, аумағы, теңіз деңгейінен орташа биіктігі) 4. Геологиялық құрылымы, кен байлыктары 5. Генетикалык түрі 6. Жер бедері 7. Мұздануы (қажетті жағдайда) 8. Климаты 9. Өзендер мен көлдері 10. Ландшафты 11. Библиографиясы

Ойыс, қолат

1. Атауы (қажетгі жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Орналаскан жері, алып жатқан аумағы 4. Ұзындығы мен ені 5. Теңіз деңгейінен биіктігі (немесе төмендігі) 6. Табаны мен кемерінің геологиялық құрылымы, байлықтары 7. Жер бедері (төбелері мен төбешіктері) 8. Климаты 9. Өзендері мен көлдері, жер асты сулары 10. Генетикалық түрі және ландшафты 11. Илююстрация (қажетті жағдайда) 12. Библиография

Тау басы, шың

1. Атауы (қажетгі жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Енетін тау жүйесі және биіктігі 4. Генетикалық түрі және беткей экспозициясы 5. Геологиялық құрылымы (тау жыныстары) 6. Климаты, мұздануы (қажетті жағдайда) 7. Фирн және қар шегі 8. Ландшафт түрі (биіктік белдеуінің ерекшеліктері) 9. Зерттелу тарихы 10. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 11. Библиография

Географиялық құбылыс

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетті жағдайда этимологиясы) 3. Құбылыстың байқалу белгілері 4. Құбылыстың пайда болуы, дамуы және өтуі 5. Құбылыстың сыры және оны зерттеу тәсілдері 6. Құбылыстың шаруашылыққа әсері 7. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 8. Библиография

Жел

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Этимологиясы 4. Генетикалық түрі (дүниежүзілік классификация) 5. Желдің қуаты мен жылдамдығы (жыл мезгіліне қарай) 6. Негізгі бағыты 7. Шаруашылықка тигізетін әсері 8. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 9. Библиография

Құрлық

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Этимологиясы 4. Географиялық орны (географиялық координаттарын көрсете отырып) 5. Жер бедері 6. Геологиялық құрылымы және тектоникалық құрылысы 7. Табиғат байлығы (минералды шикізат ресурстары) 8. Климаты 9. Ішкі сулары 10. Мұздықтары 11. Топырағы 12. Өсімдік жамылғысы 13. Жануарлар дүниесі 14. Зерттелу тарихы 15. Саяси бөлінуі 16. Карта (түрлі-түсті) 17. Иллюстрация 18. Библиография

Мемлекет

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Этимологиясы (қажетті жағдайда) 4. Географиялық орны (географиялық координаттарын көрсете отырып) 5. Жер бедері 6. Геологиясы мен тектоникасы 7. Кен байлықтары және минералды ресурстары 8. Климаты 9. Ішкі сулары 10. Топырақ жамылғысы 11. Өсімдік дүниесі мен жан-жануарлары 12. Зерттелу тарихы 13. Саяси-әкімшілік бөлінісі және мемлекетгік құрылымы 14. Шаруашылығының негізгі салалары 15. Карта 16. Иллюстрация 17. Библиография

Облыс

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетті жағдайда этимологиясы) 3. Географиялық орны (көрші облыстармен шектесуі) 4. Геологиялық және тектоникалық кұрылымы 5. Әкімшілік бөлінісі және аумағы (халык, санымен бірге 6. Жер бедері 7. Кен байлықтары (минералды шикізат ресурстары) 8. Климаты 9. Ішкі сулары 10. Жануарлар мен өсімдіктер дүниесі 11. Топырағы 12. Шаруашылығы (негізгі ауыл шаруашылық және өнеркәсіп салалары), бөлінісі 13. Иллюстрация 14. Карта 15. Библиография

Әкімшілік аудан

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетті жағдайда этимологиясы) 3. Географиялық орны және алып жатқан аумағы 4. Әкімшілік бөлінісі, халық саны 5. Жер бедері 6. Климаты 7. Ішкі сулары 8. Топырағы

Қала

1. Атауы (қажетті жағдайда екінші немесе көне аты) 2. Анықтамасы (қажетті жағдайда этимологиясы) 3. Қаланың саяси-әкімшілік орны 4. Географиялық орны 5. Климаты (каңтар, шілде айларының орташа температурасы) 6. Халкының саны мен өсуі 7. Тарихи-географиялық зертгелуі 8. Экономикалық-географиялық жағдайы 9. Шаруашылығы (негізгі өнеркәсіп салалары мен ірі кәсіпорындары) 10. Сәулеті, мәдени қүрылысы 11 Мәдениеті, өнері, жоғары және ғылыми-зерттеу институттары, денсаулық сақтау мекемелері 11. Библиография 12. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 13. Карта сұлбасы (қажетті жағдайда)

Шет елдік ірі қала мен астана

1. Атауы (қазақша немесе түпнұсқасының атауы) 2. Аныктамасы (қажетті жағдайда этимологиясы) 3. Қай жылдан астана (қажетті жағдайда) 4. Географиялық орны 5. Климаты (қаңтар, шілде айларының оргаша температурасы) 6. Халкының саны мен өсуіне сипаттама 7. Тарихи-географиялық зерттелуі 8. Экономикалық-географиялық жағдайы 9. Сәулеті, мәдени және ғылым ошақтары 10. Библиография 11. Иллюстрация (кджетгі жағдайда) 12. Карта сұлбасы (қажетті жағдайда)

Ауылдық елді мекен

1. Атауы 2. Анықтамасы (қажетті жағдайда этимологиясы) 3. Географиялық орны (әкімшілік бағынысын көрсете отырып) 4. Табиғатына жалпы сипаттама 5. Халкының саны, өсуі және ұлттық кұрылымы 6. Шаруашылығының негізгі бағыты (мамандануы) 7. Тарихи зерттелуі 8. Библиография

Геология және тау-кен

Геологиялық топ (эра)

1. Атауы 2. Анықтамасы (стратиграфиялық, шкаладағы орны) 3. Этимологиялық аныктама 4. Аталу тегі, кім ұсынғаны. Топтық (эраның) жүйеге (кезеңге) бөлінуі 5. Геохронология бойынша эраның абсолютті және салыстырмалы ұзақтығы, басталуы, аяқталуы (млн. жыл) 6. Сол эрадағы платформалар мен континенттер. Құрлықтардың пайда болуы, кескінінің өзгеруі, мұхиттар мен теңіздер. Сол уакыттағы геосинклинальдық жүйелер (облыстар). Ойпандар, көтерілімдер, шөгінділердің таралуы мен олардың құрамы. 7. Ірі жарылымдар, рифталық зоналар, грабендер. Қатпарлык оралымы (циклі), тау тудыратын қозғалыстар, жанартаулық әрекеттер 8. Ірі трансгрессия және регрессия, олардың таралуы 9. Аймақтары 10. Эраның органикалық дүниесі және оның жалпы эволюциясы. Эра кезендерінде органикалық формалардың (фауна флора) пайда болуы, өркендеуі және жойылуы. Әр эраның ерекшелігі 11. Эра кезеңдері бойынша климаттық өзгеруі, климаттық зоналардың бөлінуі, олардың өсімдік және жануар әлеміне ықпалы 12. Осы топ шөгінділеріне байланысты кендер

Геологиялық жүйе (кезең)

1. Атауы 2. Анықтамасы (стратиграфиялық шкаладағы орны) 3. Этимологиясы 4. Аталу тегі, қашан, кім ұсынған 5. Геохронология бойынша кезеңнің абсолютті жөне салыстырмалы ұзақтығы, басталуы мен аяқталуы (млн. жыл) 6. Жалпы (универсалды) және аймактық (жергілікті) стратиграфиялық шкала бойынша жүйенің (кезеңнің) бөлімдерге (дөуірлерге), қабаттарға (ғасырларға) бөлінуі. Қазақстанның аймақтық стратиграфиялық жүйесі үшін белгіленген жүйелер бірлігі. 7. Осы жүйе бойынша Қазақстанда жүргізілген зерттеулер 8. Осы кезендегі болған геосинклинальдық облыстар, жүйелер. Шөгінділердің таралуы жөне олардың фациалдық кұрамы 9. Тектоникалык қозғалыстар жөне оған байланысты таулардың пайда болуы. Тауаралық ойыстар, шеткі иілімдер, оларға шөгінділердің жиналуы. Ірі жарылымдар, рифтер, грабендер және жанартаулық әрекет. Тау жыныстарының құрамы 10. Трансгрессия, регрессияның уақыты және ұзақтығы. Қатпарлықтар мен олардың фазасы 11. Кезеңнің климаты жөне оның өзгеруі. Өсімдік жөне жануар әлемі, таралу ареалы, миграциясы, олардың өркендеуі және жойылу мерзімдері. Түр алмасуы. Жүйені жіктеудегі жетекші формалар 12. Осы жүйе шөгінділеріне байланысты республика аумағындағы кендер

Тау жынысы

1. Атауы 2. Анықтамасы (генетикалық тобы) 3. Минералогиялық құрамы (жынысты анықтайтын негізгі минералдар). Құрамы және текстурасы. Түсі және басқа сыртқы белгілері 4. Құрамы, кұрылымы, текстурасы, генезисі бойынша тобы 5. Орташа химиялық құрамы 6. Физикалық қасиеттері 7. Химиялық қасиеттері 8. Таралуы, жату кейпі 9. Халық шаруашылығында пайдаланылуы

Минерал

1. Атауы, этимологиясы (қажетті жағдайда) 2. Анықтамасы 3. Минерал қай топқа, класқа жатады, химиялық формуласы, өндірістік маңыздылығы 4. Химиялық кұрамы (% есебімен) және қоспалары 5. Кристаллографиялық сингония (жүйе), кристалдық кұрылым 6. Кристалдың, минералдық агрегаттардың кейпі 7. Физикалық қасиеттері (түрі, түсі, каттылығы, тығыздығы, ерекше қасиеттері) 8. Табиғатта түзілу және кездесу жағдайы 9. Тау жыныстарынан (кен тастардан) бөліп алу тәсілі 10. Минералдың шаруашылықта пайдаланылуы

Кенді белдеу, металлогендік аймақ, аудан

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қай жерде (әкімшілік, географиялық орны) 4. Көлемі (созылуы — км, ауданы — км²) 5. Қашан ашылған, іздестіру, түсіру, зерттеу жүмыстарының жүргізілген уақыты, пайдалануға берілген кезі 6. Аймақтың, белдеудің, ауданның геологиялық кұрылымы. Стратиграфия, тектоника және кенді кұрылымдар жайында неігізгі мағлұматтар 7. Берілген аумақтағы металл және өзге пайдалы қазбалардың генетикалыкқ және өндірістік типтері 8. Кен орындарының орналасуындағы заңдылық. Оларға тән рудалық (кентастык) формациялар, кен орнының генетикалық типі, кеннің қалыптасу жағдайы мен заттық құрамы. Негізгі және қосалқы компоненттері 9. Кен қалыптасуға қолайлы факторлар (жарылымдар зонасы, белгілі құрамдағы интрузиялар, тау жыныстарының кешені, қатпарлық құрылымдар және т.б.) 10. Жұмыс істеп түрған кәсіпорындар (шахталар, кеніштер, карьерлер, байыту фабрикалары, т.б.) 11. Осы аумақтағы кендік және бейкендік шикізаттарды пайдаланатын кәсіпорындар

Металдық шикізат кен орны

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қай жерде орналасқаны (әкімшілік жөне географиялық орны) 4. Ашылу уакыты, іздестіру, геологиялық барлау жұмыстары жүргізілген кездер, пайдалануға берілген уақыты 5. Кен орнының геологиялық құрылымы. Кен орнына жататын аймактық және жергілікті құрылымдар. Кенді жыныстың жасы, литологиялық-петрофафиялық кұрамы, кабат қалыңдығы мен орналасу ерекшеліктері 6. Кеннің пайда болуына әсер етуші негізгі тектоникалық факторлар (жарылымдар, олардың қиылысуы, жарықшақтар, жарылымдардың қиылысуы, минералдану белдеулері, әр түрлі типті жыныстардың түйісуі, интрузиялар, дайкалар, т.б.) 7. Кен тастардың сипаттамасы: минералдық құрамы, басты және қосалқы кен құрушы минералдар, олардың кентастық массада таралуы, минералдық құрамы бойынша кентастардың типі, кентастан алынатын негізгі және қосымша пайдалы компонентгері, пайдасыз компоненттер және олардың құрамы; кен денесінің формасы (кен орны бойынша саны), қалыңдығы және ұзындығы 8. Кен төңіріндегі өзгерістер, тотықтану белдемі және олардың маңызы 9. Пайдаланудың тау-кен техникалық және гидрогеологиялық жағдайы 10. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар (шахталар, кеніштер, карьерлер, байыту және агломераттау фабрикалары, т.б 11. Кенді тұтынушылар

Кентассыз кен

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қай жерде орналасқаны (әкімшілік, географиялық орны) 4. Ашылған, іздеу, геологиялық барлау жұмыстары жүргізілген, пайдалануға берілген уақыты 5. Кен орнының геологиялық құрылымы. Кен орнының аймақтық және жергілікті құрылымдарға байланыстылығы. Бейкендік шикізат кен қабатының (кен денесінің) формала- ры, саны, қалыңдығы, ұзындығы 6. Бейкендік шикізат денесінің минералдық құрамы. Шикізаттан ажыратып алынатын басты және қосымша пайдалы компоненттер. Басқа компоненттер және олардың кұрамы. 7. Бейкендік шикізаттардың әр түрлі қасиеттері және өнеркәсіптің оларды пайдаланатын салалары 8. Кен орындарын пайдаланудың тау-кен техникалық және гидрогеологиялық жағдайлары 9. Кен орнындағы жүмыс істеп тұрған кәсіпорындар (кеніштер, шахталар, өндейтін кәсіпорындар) 10. Шикізатты тұтынушылар, шикізаттан жасалынатын бұйымдар

Фосфорит алабы

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қай жерде орналасқаны (әкімшілік, географиялык орны). Алаптың ауданы, ұзындығы, көлденеңі 4. Ашылуы, іздестіру, түсіру және барлау жұмыстарының жүргізілуі, пайдалануға берілуі 5. Алаптағы ірі кен орындары 6. Алаптың геологиялық құрылымы. Фосфоритті құрылымдар. Фосфоритті жыныстардың жасы, литолопиялық құрамы 7. Өнімді қабаттардың жалпы қуаты (свита, ярус). Жеке фосфоритті пластардың қуаты 8. Фосфориттен бөлінетін пайдалы компоненттер. Басқа компоненттер, олардың құрамы 9. Фосфориттерді өткізу, өндеу кәсіпорындары. Фосфориттер негізінде шығарылатын өнімдер, оны өткізу

Көмір алабы

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қай жерде орналасқаны (әкімшілік, геофафиялық орны) 4. Аумактық көлемі (ауданы, ұзындығы, көлденеңі) 5. Ашылуы, іздестірілуі, зерттелуі, пайдалануға берілуі 6. Бассейннің геологиялық құрылымы. Аймақтық және жергілікті көмірі бар құрылымдар. Көмір шөгінділерінің (сви- талардың, қабаттардың) жасы мен литологиялық кұрамы. Алап аумағындағы көмірлі аудандар, кен орындары. Көмірлі және басқа да жай қабаттардың жалпы саны. Жиынтық қалындығы. Қатпарлық және жарылымдык, өзгеріске ұшырауы 7. Көмірдің химиялық құрамы, физикалық-химиялық қасиеттері. Көмірдің метаморфизмі және маркасы, байытылғыштығы, бірігіп үйлескіштігі, күлділігі, қажетті ылғалдылығы, жанғыш массаға айдағанда бөлініп шығатын заттар, көмірлік және тығыздық коэфициенттері. Кұрамында күкірт, фосфор, т.б. элементгердің болуы 8. Жүмыс істеп түрған шахталар, разрездер, байыту фабрикаларының саны 9. Жалпы геологиялық, болжамдық және баланстық запастар (2004 жылдың 1 қаңтарында) 10. Бассейн көмірін пайдаланатын өнеркәсіп салалары (металлургия, химия, энергетика, транспорт және т.б.) мен аймақтар, елдер.

Көмір кені

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Орналасуы (әкімшілік, географиялық орны) 4. Ашылуы, іздестірілуі, зерттелуі, пайдалануға берілуі 5. Кен орнының генетикалық типі, аймактық және жергілікті құрылымдары 6. Құрамында көмір бар жыныстардың жасы мен литологиялық құрамы. Көмір қабатының байлығы. Ең бай қабаттары. Қатпарлылығы мен жарылымдары 7. Өнеркәсіптік және басқа да жай қабаттарының жалпы саны мен қалыңдығы 8. Көмір қабаттарының жату түрі мен мен жағдайы, терендігі мен таяздығы 9. Көмірлердің маркасы мен олардың химиялық құрамы. Көмірлердің химия-физикалық қасиеті (көлемдік салмағы ылғалдылығы, өзінше тұтануы, кокстелуі, жану массасына қарай берер жылуы, т.б.) Технологиялық қасиеттері (тасуға жарамдылығы, байытылғыштығы және т.б.). Айырғанда әр түрлі фракциялардың шығымы, күлділігі, газ бөлгіштігі (м3). Зиянды және пайдалы компоненттері, оларды ажырату жолы 10. Пайдаланудың тау-кен техникалық және гидрогеологиялық жағдайлары. Су жиылуы (м³/сағ), газ жиналуы (см3/ car). Газдың құрамы 11. Жұмыс істеп тұрған көсіпорындар (шахталар, карьерлер, байыту және брикеттеу фабрикалары, т.б.) 12. Көмірді өткізу. Көмір пайдаланылатын өнеркәсіп салалары (химия, энергетика, металлургия және т.б.) мен аудандар, облыстар, елдер

Мұнайлы-газды аймақ (алап)

1. Атауы 2. Анықтама 3. Орналасуы (әкімшілік, географиялық орны). Республика аумағына кіретін жалпы ауданы 4. Ірі және орта кен орындары мен аудандар 5. Бірінші кен орнының ашылған уақыты: мұнай-газды құрылымдарды анықтау үшін жүргізілген кейінгі іздестіру жұмыстары; барлау және пайдалану жұмыстары жүріп жатқан құрылымдар: пайдаланудағы кен орындарының саны. Ең ірі кен орындары 6. Аймақтың (алаптың) геологиялық кұрылымы. Мұнайлы, газды құрылымдар 7. Мұнайлы, газды жыныстардың жасы мен литологилық құрамы. Мұнай және газ кендерінің, қабаттардың терендігі мен қуаты. Өнімді кабаттардың сипаттамасы 8. Мұнай мен газдың жалпы сипаттамасы, физикалық және химиялық қасиеттері. Мұнай мен газдың фракциялық құрамы (майдың, керосиннің, бензиннің, мазуттың, т.б. шығымы). Мұнай мен газда парафиннің, фосфордың, күкірттің, т.б. болуы 9. Мүнай мен газды өндіру, өндеу, тасымалдау, өткізу

Мұнай, газ кен орны

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Орналасуы (әкімшілік, географиялық орны) 4. Ашылуы, іздестірілуі, зерттелуі, пайдалануға берілуі 5. Кен орнына жататын аймақтық және жергілікті геологиялық құрылым, оның көлемі 6. Мұнайлы, газды жыныстардың жасы мен литологиялық құрамы, жер бетіне ең жақын және ең қашық тереңдігі, ұзындығы, көлденеңі, қалыңдығы 7. Кеннің, қабаттың типі мен кейпі (форма), өндірілу режимі. Қабаттағы бастапқы кысым мен температура 8. Пайдалану тәсілі, пайдаланудағы скважиналардың саны, олардың диаметрі, терендігі 9. Мұнайдың, газдың, газконденсаттың сипаттамасы. Тыгыздығы, тұтқырлығы, құрамындағы парафин, күкірт, фосфор қатты бөлшектер, т.б. Жеңіл және ауыр фракциялардың шығуы 10. Мұнай мен газды өңдіру. Өңдеу орындары, өткізу. Негізгі тұтынушылары және тасымалдау тәсілі

Артезиан алабы

1 Атауы 2. Анықтамасы 3. Орналасуы (географиялық контуры). Ауданы 4. Анықталған, іздестірілген, барланған, пайдалануға берілген уақыты. Сыртқы, ішкі толысу кездері. Ағысының бағыты 5. Сулы кешендердің, қабаттардың жасы, литологиялық-петрографиялық құрамы, олардың қалыңдығы және таралуы. Қысымды және қысымсыз сулар. Сулы кешендер мен горизонттар бойынша түщы, минералды сулардың, тұздықтардың таралуы 1. Сулар мен су көздерінің минералдануы, химиялық құ рамы, реакциясы (рН), температурасы. Бұл көрсеткіштердің тік және көлбеу бағытта өзгеруі. Скважиналар мен су көздерінің дебиті (белгілі уақытта берер су мөлшері) 2. Судың сарқылуы 3. Жалпы пайдалану және қалпына келетін қорлары 4. Пайдаланудағы сулы қабаттар, артезиан скважиналары сулы алқаптар т.б. Алап суын пайдаланатын өнеркәсіп және ауыл шаруашылық нысандары

Жер асты су көзі

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Орналасуы (әкімшілік, географиялық орны) 4. Іздестіру, барлау және пайдалануға берілген уақыты 5. Су тұтқыш кұрылымдар, олардың ауданы 6. Пайдаланудағы сулы кешендер мен қабаттардың геологиялық жасы, литологиялық-петрографиялық кұрамы, жатқан терендігі, қалыңдығы. Судың физикалық қасиеті, температурасы 7. Судың минералдануы, химиялық құрамы, реакциясы (рН). Құрамындағы газдар мен әр түрлі химиялық элементтер 8. Бұрғыланған скважиналардың тереңдігі, олардың дебиті 9. Жер асты суларын пайдалану. Су беріп тұрған алаптар. Елді мекендерді, тұрмыстық, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық нысандарды сумен қамтамасыз ету

Минералды жер асты суы

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Орналасуы (әкімшілік, географиялық орны) 4. Су көзінің емдік қасиеті, ерекшелігі 5. Минералды су көздеріне қатысты жыныстардың құрамы, жыныстардың жасы. Су көздері мен ұңғымалардың дебиті. Судың физикалық қасиеті. Тереңдіктегі және бетіне шығардағы температурасы 6. Минералдануы, аниондары мен катиондары бойынша химиялық құрамы, судың реакциясы (рН). Құрамындағы радон, кремний, темір, күкірт, бром, йод, бор, т.б. элементтердің болуы. Биологиялыкқ активті компоненттері 7. Газдың құрамы, әрқайсысының мөлшері 8. Судың пайдаланылуы. Пайдалану тәсілі (түсу, ішу). Жұмыс істейтін (қай жылдан) емдеу мекемелері (санаторийлер, курорттар, демалыс үйлері, ауруханалар, емханалар)

Емдік балшық, минералды көл, тұздық

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Орналасуы (әкімшілік, географиялық орны) 4. Балшық шөгінділердің генетикалық типі және түзілу жағдайы. Балшықтарға, қатты минералданған суларға, тұздыктарға қатысты жыныстардың жасы. Жағалауы мен түбінің сипа- ты, балшық тұнбаның, судың, тұздықты ауданы 5. Балшықтың фракциялық құрамы мен қалыңдығы 6. Балшыктың минералдануы. Минералданған судың, балшықтың, тұздықтың кұрамындағы тұздар 7. Балшықтың, минералды судың және тұздықтың биологиялық активті компоненттері 8. Емдік балшықты, минералды суды, түздықты пайдалану. Жұмыс істейтін (қай жылдан) емдеу орындары Биология

Биологиялық құбылыс

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Қысқаша тарихи дерек 4. Құбылыстың мәні 5. Жасалған тәжірибелер және оның қорытындысы, тәжірибе қорытындысын теориялық тұрғыдан тұжырымдау 6. Құбылыстың практикада қолданылуы 7. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 8. Библиография (қажетті жағдайда)

Физиологиялық жүйе

1 Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы 2. Анықтамасы 3. Биологиялық және функционалдық маңызы 4. Жүйенің сипаттамасы, түрі, жас және жынысты epeкшеліктері 5. Жүйеге енетін органдар мен тканьдердің қысқаша анатомиялық, гистологиялық және функционалдық сипаттамасы 6. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 7. Библиография (қажетті жағдайда)

Биохимиялық құбылыс

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Физикалық және химиялық қасиеттері 4. Алғаш рет кім ашты және қашан алынды 5. Қандай органдарда болатыны жөне организм үшін маңызы 6. Қолданылуы 7. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 8. Библиография (қажетті жағдайда)

Биохимиялық косылыстар тобы

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Қай организмге тәндігі 4. Биологиялық мәні 5. Жіктелімі (классификациясы) 6. Химиялық қасиеттері 7. Организмдегі түрленуі 8. Зерттеу тәсілдері 9. Практикада пайдаланылуы 10. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 11. Библиография

Биологиялық заң

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қашан, кім ашты (қысқаша тарихи дерек) 4. Заңның қолданылатын аясы және басқа зандамен байланысы 5. Практикалық және ғылыми мәні 6. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 7. Библиография (қажетті жағдайда)

Балық

1. Атауы (қазақша, латынша) 2. Анықтамасы 3. Қазақстан су айдындарында таралуы 4. Қазақстандағы түр саны 5. Биологиялық сипаттамасы, тіршілік әрекеті 6. Статусы (эндемик,"Қызыл кітапка" енгізілуі) 7. Қорғау, көбейту, аулау шаралары 8. Иллюстрация 9. Библиография

Құс

1. Атауы (қазақша, латынша) 2. Анықтамасы 3. Республикаға таралуы (мекендейтін жері, жалпы саны, санының өзгеруі) 4. Биологиялық жөне морфологиялық сипаттамасы (салмағы, дене тұрқы, пішіні, түсі, қанатының ұзындығы, қауырсындануы, т.б.) 5. Фенологиясы (ұшып келуі, қайтуы), қыстайтын жері 6. Ұясына қысқаша сипаттама (жұмыртқа салуы, балапан басып шығаруы) 7. Статусы (эндемик, "Қызыл кітапқа" енгізілуі) 8. Шаруашылық және практикалық маңызы, қорғау шаралары 9. Иллюстрация 10. Библиография

Жануар органы

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Қай жануарға тәндігі 4. Органның сырткы және ішкі құрылысы 5. Органның эволюциясы 6. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 7. Библиография (қажетт жағдайда)

Жануардағы физиологиялық процесс

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Процестің зертелуі жайлы тарихи дерек 4. Процестің қай организмге тәндігі 5. Процестің биологиялық және функционалдық маңызы, эволюциясы 6. Процестің түрі, жас және жыныстық ерекшеліктері 7. Зерттелу тәсілдері 8. Иллюстрация 9. Библиография

Жануар түрі

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қысқаша морфологиялық сипаттамасы 4. Таралуы 5. Тіршілік ету ерекшелігі 6. Практикалық маңызы (пайдасы мен зияны, "Қызыл кітапқа" енгізілуі) 7. Иллюстрация 8. Библиография

Жануар тегі

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қысқаша морфологиялық сипаттамасы 4. Тектің жалпы саны және таралуы 5. Тіршілік ету ерекшелігі 6. Практикалық маңызы 7. Иллюстрация 8. Библиография

Таксономиялық категория

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Тарихи дерек 4. Баска категориялар ішіндегі орны 5. Категорияға зоология және ботаника ғылым салаларынан мысалдар келтіру 6. Библиография

Өсімдік

1. Атауы (қазақша, латынша) 2. Анықтамасы 3. Систематикалық белгілері (түр, туыс, түқымдас) 4. Статусы (сирек кездесетін, эндемик, құрып бара жатқан не реликті түр т.б.) 5. Республика аумағында таралуы мен саны, өсетін жерлері 6. Биологиялық белгілері (гүлденуі, жеміс беруі, көбеюі, тұр белгісі, сабағы, жапырағы, гүл шоғыры) 7. Шаруашылық-кәсіптік маңызы 8. Қорғау шаралары 9. Иллюстрация 10. Библиография

Өсімдік пен жануар ткані (тін не үлпа) немесе клеткалық құрылымы

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Тарихи дерек 4. Қай организмге немесе қай тканьге (тінге не ұлпаға) тәндігі 5. Құрылысы мен функциясы 6. Зерттеу тәсілдері 7. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 8. Библиография

Қазба өсімдік, жануар

1. Атауы (қазақша, латынша) 2. Анықтамасы 3. Геологиялық дәуірі 4. Морфологиялық сипаттамасы 5. Тіршілік ету жағдайлары 6. Қазбаның географиялық таралуы және табылған жері (қайда, қашан және кім тапқаны) 7. Қазбаның органикалық дүниенің эволюциясын тану мен геологиялық зерттеулер үшін маңызы 8. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 9. Библиография

Өсімдік органы

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Қандай өсімдіктерге тәндігі 4. Органның сырткы және ішкі кұрылысы 5. Органның функциялары 6. Органның эволюциясы 7. Метаморфозасы 8. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 9. Библиография (қажетті жағдайда)

Өсімдік тегі

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Қысқаша және морфологиялық және биологиялық сипаттамасы 4. Түрлерінің (немесе тектерінің) жалпы саны, таралуы 5. Практикалық маңызы мен пайдаланылуы 6. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 7. Библиография

Өсімдіктегі физиологиялық процесс

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Зерттелуі жайлы тарихи дерек 4. Процестің мәні (механизмі, биохимиясы) 5. Организм үшін маңызы 6. Процестің эволюциясы 7. Процесті түсіндіретін теориялар (оның авторы, мерзімі) 8. Зерттеу тәсілдері 9. Библиография

Өсімдік түрі

1. Атауы (қазақша, латынша) 2. Анықтамасы 3. Қысқаша морфологиялық және биологиялық сипаттамасы 4. Таралуы 5. Практикалық маңызы (пайдасы мен зияны, “Қызыл кітапқа” енгізілуі) 6. Негізгі аурулары мен зиянкестері және олармен күресу шаралары 7. Иллюстрация 8. Библиография

Экология

Қорық, қорықша, табиғи саябақ

1. Атауы (толық ресми түрде) 2. Аны0тамасы 3. Құрылған мерзімі (жабылған мерзімі) 4. Орналасқан жері 5. Жер көлемі, ландшафты, фаунасы мен флорасы, олардың "Қызыл кітапқа" енген түрлері 6. Кәсіптік-шаруашылық маңызы 7. Иллюстрация 8. Библиография

Ауыл шаруашылығы

Ауыл шаруашылык, дақылы

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Морфологиялық сипаттамасы (өсу және даму ерекшелігі, топырақ пен климатқа деген талабы, аудандастырылуы) 4. Қысқаша тарихы 5. Негізгі сорттары, шаруашылық үшін маңызы 6. Тұқымдық ерекшеліктері 7. Өсіру тәсілдері (қысқаша) 8. Шаруашылық үшін манызы (егілу көлемі, өнімділігі, болашақта дамуы) 9. Негізгі зиянкестері мен аурулары (күресу жолдары) 10. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 11. Библиография

Топырақ

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Генезисі, пайда болу ерекшелігі 4. Классификациясы 5. Кескін құрылымы 6. Химиялық және физикалық қасиеті 7. Таралуы 8. Құнарлылығын сақтау және арттыру шаралары 9. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 10. Библиография

Тыңайтқыш

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы (химиялық формуласы) 3. Өндірісі (динамикалық мәліметі, егер өндірісте болса 4. Олардың тауарлық қасиеті (мемлекеттік стандарт бойынша) 5. Химиялық және физикалық қасиеті 6. Қолдану принциптері (ең негізгілері) 7. Сақталуы және тасымалдануы, өткізілуі 8. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 9. Библиография

Агротехникалық тәсіл

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Аныктамасы 3. Тәсілдің түрлері және классификациясы 4. Пайдалану шарты және оның тиімділігі 5. Тәсілдің маңызы және оны техникалық игеру 6. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 7. Библиография

Арамшөп

1. Атауы (қажетгі жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Морфологиялық сипаттама (өсу, даму ерекшелігі, климат пен топырақка талабы) 4. Арамшөп өсетін не оған себеп болатын дақылдар 5. Таралуы (ең басым аудандастырылатын жерлері) 6. Өнімге және оның сапасына әсері 7. Күресу шаралары (ең тиімді мерзімдері, басты шаралары 8. Арамшөптердің шаруашылық үшін маңызы (дәрілік , жемшөптік, т.б.) 9. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 10. Библиография

Өсімдік ауруы

1. Атауы (қажет жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Қандай өсімдіктер көп шалдығады (қандай сатысында) таралу ауданы 4. Ауру қоздырғыш және (латыншысы) және оның биологиясы 5. Аурудың белгілері және диагноз 6. Таралуы (оның жолдары) 7. Аурудың өнімге, сапасына әсері 8. Профилактика (ауруға төзімді сорттар, шаралар) 9. Күресу шаралары 10. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 11. Библиография

Өсімдік зиянкесі

1. Атауы (қажетті жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Таралуы (өмір сүру ерекшелігі, көп кездесетін жері, экологиялық және агротехникалық факторлары) 4. Биологиялық, морфологиялық ерекшелігі 5. Диагноз 6. Зиянкестің өнім сапасына әсері 7. Күресу шаралары, тәсілдері 8. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 9. Библиография

Мал түрі

1. Атауы (қажет жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Шығу тегі 4. Морфологиялық сипатгамасы 5. Анатомиялық, физиологиялық ерекшелігі 6. Таралу аймағы (облысы, ауданы) 7. Өнімділігі (сүттілігі, еттілігі, т.б.) 8. Іс жүзіндегі маңызы мен қолданылуы, пайдасы, күтімі 9. Шалдығатын ауру түрлері (тізімі) 10. Иллюстрация (қажет болған жағдайда) 11. Библиография

Мал ауруы

1. Атауы (қажет жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Тарихи деректер (қай жерде, қашан ашылған) 4. Аурудың Қазақстанға таралуы, экономикалық зияны 5. Ауру қоздырғыштар, емдеу жолдары 6. Клиникалық белгілері 7. Ауруды анықтау тәсілдері (диагноз) 8. Аурудың алдын алу шаралары 9. Емдеу (қазақша емі) 10. Сақтық шаралары 11. Иллюстрация (керек болған жағдайда) 12. Библиография

Мал тұқымы

1. Атауы (қажет жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Даму орны және уақыты, климаттық жағдай (қолайлы және қолайсыз) 4. Мал тұқымдарын шығару тәсілдері 5. Құралымдық (конструкциялық) ерекшелігі (тірідей салмағы, негізгі өлшемдері) 6. Өнімділігі 7. Өсіп-өнуі және жас төлдердің дамуы 8. Мал тұкымын асылдандыру үшін қажетті шаралар 9. Аудандастыру 10. Иллюстрация (қажет болған жағдайда) 11. Библиография

Паразит және оны таратушы

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшелігі 4. Таралу аудандары: сырткы факторлардын әсері 5. Адамдарға, жануарларға, өсімдіктерге әсері 6. Профилактикасы және күресу жолдары 7. Иллюстрация (қажет болған жағдайда) 8. Библиография

Жем-шөп (мал азығы)

1. Атауы (қажет болған жагдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Өндірілу көзі 4. Ботаникалық сипатгамасы 5. Өну және өсу ерекшеліктері 6. Климаттық әсері, шаруашылық үшін маңызы, егілу аймағы 7. Құрамы 8. Азықтық қасиеті 9. Өнім сапасына өсері 10. Зиянды қоспалары 11. Тасылып жиналуы жөне сақталуы 12. Иллюстрациясы (қажет болған жағдайда) 13. Библиография

Ормантану

1. Атауы (қажет жағдайда этимологиясы) 2. Анықтамасы 3. Биологиялық сипаттамасы ерекшелігі 4. Көп таралған жері, түрлері, өсіруі, пайдалану ерекшеліктері 5. Орман және халық шаруашылығы үшін маңызы 6. Иллюстрация (қажет болған жағдайда) 7. Библиография

Медицина

Ауру түрі

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Ашылу тарихы (кім ашты және қашан ашылды) 4. Пайда болу себептері (этимологиясы) 5. Статистикалық деректері (өлім, ауру саны жөне оның таралуы) 6. Жұғу жолдары (инфекциялық және инвазиялық аурулар ушін) 7. Даму ерекшелігі (патогенезі) 8. Клиникалык көрінісі (аурудың белгісі, дамуы, асқынуы) 9. Емдеу жолдары 10. Профилактикасы 11. Библиография

Емдеу тәсілі

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қысқаша тарихы (кім ашты және қашан ашылды) 4. Әсер ету механизмі 5. Қолдану ерекшелігі 6. Пайдалы және зиянды көрсеткіштері 7. Библиография

Дәрілік зат тобы

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Негізгі өкілдері 4. Фармакологиялық әсері 5. Қолдануға пайдалы жөне зиянды көрсеткіштері 6. Библиография

Дәрі

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Қысқаша химиялық сипаттама 4. Әсер ету механизмі 5. Қолдану тәсілі, ерекшелігі 6. Қолдануға пайдалы және зиянды көрсеткіштері 7. Библиография

Медициналық; құрал-жабдық

1. Атауы 2. Анықтамасы 3. Жұмыс істеу принципі және кұрылысы 4. Ең көп тараған және тиімді түрлері 5. Сақталуы, күтімі, стерильдеу жолдары 6. Иллюстрация (қажетті жағдайда) 7. Библиография

Курорт, санаторий, демалыс үйі

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Орналаскан жері, табиғаты мен климаты және темір жол аэропорт, автовокзал, өзен мен теңіз порттарынан қашықтығы, т.б.
4. Қысқаша тарихы
5. Емдеу факторлары мен оның сипаттамасы
6. Курорттық емдеуге пайдалы және зиянды көрсеткіштері
7. Маусымы
8. Құрылымы мен қызметкерлер саны
9. Иллюстрация
10. Библиография

Спорт қоғамдары

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Біріктіретін қоғамдары
4. Қысқаша тарихы (керек болған жағдайда)
5. Мүшелерінің саны (соңғы дерек және динамикада)
6. Спортгық базалары
7. Әлем және олимпия чемпиондары мен жүлдегерлері
8. Библиография

Спорт түрі

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Қыскаша тарихы
4. Жарыс өткізетін орны
5. Жарыс ережелері (қысқаша)
6. Атақты спортшылары (Қазақстан, ТМД, дүниежүзілік деңгейдегі)
7. Статистикалық даму деректері
8. Денсаулыққа пайдалылығы, зияндылығы
9. Халықаралық ұйымдары
10. Библиография

Спорт ойыны

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Қысқаша тарихы
4. Жарыс өткізетін орны
5. Жарыс ережелері
6. Денсаулыққа маңызы
7. Дүниежүзілік және олимпия жеңімпаздары
8. Халықаралық ұйымдары
9. Библиография

Спорт құралы

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Спорттың қай түрінде қолданылады
4. Қысқаша құрылымдық сипаттамасы
5. Жаттығу ерекшеліктері
6. Иллюстрация (қажет болған жағдайда)
7. Библиография

Машина (технологиялық, көліктік, энергетикалық, т.б.)

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Қысқаша тарихи дерек
4. Түрлері, қолданылу саласы, таралымдық дәрежесі
5. Құрылысы, жұмысы және жұмыс тетіктері
6. Республикадағы және жер жүзіндегі жақсы үлгілерінің сипаттамасы
7. Даму тенденциясы
8. Иллюстрация
9. Библиография

Өндіріс процесі

1. Атауы (қажет жағдайда этимологиясы)
2. Анықтамасы
3. Қысқаша тарихи дерек
4. Пайда болуы мен процесс барысының шарттары
5. Процестің физикалық-химиялық негіздері
6. Процестің математикалық сипаттамасы
7. Технологиялық сұлба және қолданылатын жабдықтар
8. Даму персперктивасы
9. Иллюстрация
10. Библиография

Прибор (аппарат)

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Қысқаша тарихи дерек (қажетті жағдайда)
4. Құрылым сұлбасы және жұмыс принципі
5. Негізгі түрлері (классификациясы): Республикадағы және шет елдердегі жақсы үлгілерінің сипаттамасы
6. Пайдалану ережесі
7. Даму тенденциясы
8. Күтімі, сақталуы және тасымалдануы (қажетті жағдайда)
9. Иллюстрация
10. Библиография

Жұмыс құралы

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Құрылымы мен жүмыс принципі
4. Классификациясы
5. Жұмыс бөлімінің геометриясы, материалы
6. Өндеу параметрлері (кесу жылдамдығы, айналу саны, т.б.)
7. Прогресс бағыты
8. Иллюстрация
9. Библиография

Материал, қорытпа

1. Атауы (қажет жағдайда этимологиясы)
2. Анықтамасы
3. Қысқаша тарихи дерек
4. Химиялық құрамы
5. Физикалық және химиялық қасиеттері
6. Физикалық-химиялық әсерден қорғау әдістері
7. Технологиялық бағасы
8. Қолданылатын салалары. Қолдану шегі
9. Осы материалдар мен қорытпалардан шала алынған өнімдерді сақтау
10. Иллюстрация
11. Библиография

Қүрылыс құрылымы (материал түрі бойынша)

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Қысқаша тарихи дерек
4. Түрлері және қолданылу саласы
5. Оларға қолданылатын материалдар
6. Негізгі түрлеріне қысқаша сипаттама
7. Олардың дамуындағы жаңа тенденциялар мен прогрессивті шешімдердің мысалдары
8. Иллюстрация
9. Библиография

Үйдің қүрылымдық белгісі

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Түрлері мен оларда қолданылатын материалдар
4. Қысқаша сипаттама: жылу және дыбыс оқшаулағыш қабаттары, өрлеу әрекеттері
5. Республикадағы даму тенденциясы
6. Иллюстрация
7. Библиография

Белгілі бір типтегі кұрылыс құралымы

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Қысқаша тарихи дерек (қажетті жағдайда)
4. Түрлері мен қолданылатын салалары
5. Құралымның сипаттамасы және оны жобалаудың негізгі принциптері
6. Республикадағы даму тенденциясы
7. Иллюстрация
8. Библиография

Азық-түлік, сусын

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Қысқаша тарихи дерек
4. Шикізаты, дайындалуының технологиялық сұлбасы
5. Физикалық-химиялық сипатгамасы: калориялылығы, т.б.
6. Ассортименті
7. Сақталуы
8. Библиография

Баспа техникасы

1. Атауы
2. Анықтамасы
3. Қысқаша тарихи дерек
4. Түрлері, қолданылу саласы, таралымдык дәрежесі
5. Құрылысы, жұмысы және жұмыс тетіктері
6. Республикадағы және жер жүзіндегі жаңа үйлердің сипаттамасы
7. Пайдалану дөрежесі
8. Даму тенденциясы
9. Күтімі, сақталуы жөне тасымалдануы (қажетті жағдайда)
10. Иллюстрация
11. Библиография