Фердинанд Теннис

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Фердинанд Теннис

Фердинанд Теннис нем. Ferdinand Tönnies (1855 жыл 26 шілде, Олденсворт - 1936 жылғы 9 сәуір, Киль) - неміс әлеуметтанушысы, немістің классикалық әлеуметтануының негізін калаушы. 1855 жылы 26 шілдеде Ольденсворт маңындағы Рип деревнясында ата-анасынын фермасында туған. Жан-жақты білім алған философияны, тарихты, классикалық тілдер мен археологияны, кейіннен Йен, Бонн, Лейпциг, Берлин, Тюбинген университеттерінде экономика мен статистиканы оқып зерттейді. Тюбингенде 1877 жылы ол классикалық филология саласында философия докторы атағын алды. 1881 жылы Киль универсигетінде философияньщ приват-доценті атанды. 1913 жылы экономика кафедрасын алғаннан кейін толык профессор атағына ие болды; эмеритеттенген университеттік профессор мөртебесіне, яғни жоғарғы меқтепте міндетті дөріс беруден босатылған профессор дәрежесіне, Теннис тек 1916 жылы ғана ие болды. Сонда да ол дәріс беруді жалғастыра берді: 1921 - 1933 жылдарға дейін ол Киль университетінде әлеуметтанудан дөріс оқиды. Национал-социализмнің өсіп келе жатқан қаупі алдында, ғалымдар саяси күреске қатысуға болмайды дейтін өзінің жеке принципін бұза отырып, 1930 жылы ол Германияның социалдемократиялық партиясынын қатарына кіреді. Өмірінщ соңына дейін көптеген университеттік әріптестеріне Караганда, Т. нацистік режимнің қайтпас қарсынасы болып, оның иррационализмі мен антигуманизміне қарсы шықты. 1933 жылы нацистер ғалымды университеттен куды. Тенниске табыс кеш келді. Оның басты еңбегі - "қауым мен қоғам. Коммунизм мен социализмді мөдени-эмпирикалық тұрде қарастыру" алғаш рет 1887 жылы жарықкөрді; кайта қарастырынған, кеңейтілген екінші басылым "Таза әлеуметтанудың негізгі ұғымдары" деген атпен тек 1912 жылы жарық көрді. Оның ғылыми макалаларының бір бөлігі окырманы аз және біраздан кейін жабынып қалған журналдарда басылды. Соған қарамастан, Теннисғалым ретінде үлкен беделге ие болды. Ол әлеуметтанудың ғылыми пән ретінде калыптасуы мен оның Германияда институциялануына көп жәрдемдесті. Оның өлемдік әлеуметтануға қосқан негізгі үлесі - теориялық ұғымдар жүйесін өзірлеуі. Оның бастауы "Gemeinschaft und Geselschaft" (1887) деген еңбегінде жатыр. Теннис жүйесінің толық ресімделуі оның 1931 жылғы соңғы ірі еңбегі "Әлеуметтануға кіріспеде" (1931) көрсетілді. Теннис әлеуметтануының неғұрлым маңызды санатына мыналар кіреді: баска адамды танып білу, таныстық — бөтендік (Gekannstein, Bekkanschaft — Fremdheit), үнату — үнатпау, сену — сенбеу (Vertrauen — Misstrauen); әлеуметтік байланыстылық (Soriales Verbundensein); әлеуметтік мән (Soziale Wesenheit) немесе әлеуметтік нысан (Soziale Gestalt); мөндік ерік (Wesenwille) пен сайлау еркі (Kurwille); кауым (Gemeinschaft) және қоғам (Gessellschaft); табиғи — жасанды немесе әлеуметтік немесе ұжымдық тұлға (naturaliche Person - kuiistliche, soziale Person, Kollektivperson); табиғи-әлеуметтік қагынас (naturaUshes-soziales Verhaltnis), әлеуметтік жиынтық (Samtschaft), корпорация (Korperschaft). Әлеуметтік "гештальттардың" маңыздылығы не органикалық бірліктің күдіксіздігі ретінде, не ойлаудың жетілген кұрылымы ретінде сезілуінде жатыр. Байланыстың бірінші тұрі "Gemeinschaft", екіншісі "Gessellschaft" деген атауларға ие болады. "Gemeinschaft" ұғымын орыс тіліне аудару өте қиын. Аударманың бекітілген нүсқасы — "қоғамдастық", "қауым". Ал "Gessellschaft" тура аудармасы — "қоғам" — дұрыс болғанымен, әлеуметтік байланыстардың жеке тұріне қарағанда, олардың жиынтығы туралы ұғымын көбірек қаузайды. "Gemeinschaft" ұғымын Теннис сонымен қатар, шаруалық-деревнялық қауымға да қолданады, ал "Gessellschaft" ұғымын индустриалды қалалық қоғамға қатысты қодцанады. Олардың арасын- дағы негізгі айырмашылықтар мыналар: 1) "Gemeinschaft" адамдардың "қауымдық принциптер мен бұқаралық күндынықтарға сәйкес өмір сүретінін болжаса, ал "Gessellschaft" тұріндегі қоғам жеке пайдаға үмтынысқа негізделеді; 2) "Gemeinschaft" — әдет-ғүрыпка басты маңыз берсе, "Gessellschaft" формалды заңдарға негізделеді; 3) біріншісі шеқтелген және дамымаған мамандануды білдірсе, екіншісіңде арнайы мамандандырылған кәсіби рөлі көрініс береді; 4) біріншісі - діни құңцылықтарға, екіншісі - зайырлы күндынықтарға сүйенеді: 5) "Gemeinschaft" негізінде - отбасы мен қауым, "Gessellschaft" негізінде адамдар бірлестігінің ірі корпоративтік және ұғымдық нысандары жатыр. Теннис әлеуметтануында алдыңғы дәуірге тән болып келген әлеуметтік-философиялық саудаға салудан алынған үшқары ұстанымдар, саяси нүскамалар және моральдық үрдістер тарихынын философиясына жат болып келген объективті, ғылыми әлеуметтану жасауда алға жылжу байқалады. Әрине, Т. әлеуметтануының "ғылымилығы" ғылымның белтілі, позитивтік бейнесіне бағытталған. Өзінің әлеуметтанушылық тұжырымдамасының жетістіктеріне ол, біріншіден, объективтілікті, екіншіден, озіне тән натуралистік үрдісті, үшіншіден, құндылықтын алғышарттарға және тәжірибелік әлеуметтік іс-әрекетке төуелді еместігін жатқызды. Теннис XX ғасырдағы батыс әлеуметтануында одан әрі дамытылып, іске асырылған бірқатар идеяларды алға тартады. Бұл, ен алдымен әлеуметтанудың таддамалык құрылымы (тарихи құрылымға қарсы болып келетін) идеясы, ол идея әлеуметтану өзін-өзі ғылым деп тануында, өз орнын тауып, қоғамды талдауға өзіндік әдіс оилап табуына негізделеді. Теннис алғашкылардың бірі болып батыс әлеуметтануында сол заманнан бері таза әлеуметтану ретінде кзрастырылған әлеуметтік құрылым мәселесін алға қойды.[1][1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. a b Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7