Халық Шаруашылық Құрылымы

Халық Шаруашылық Құрылымы — белгілі бір аумақтық шекарада тарихи тұрғыда қалыптасқан қоғамдық ұдайы өндіріс жүйесі. “Халық шаруашылық құрылымы” термині “ел экономикасы” (“ұлттық экономика”) терминдерінің баламасы (синонимі) ретінде де қолданылады. Халық шаруашылық құрылымының кең мағынадағы түсінігі қоғамдық өндірістің барлық салалары мен нысандарын қамтиды. Халық шаруашылық құрылымының бастаушы ұясы — өнім өндіретін, қызмет көрсететін немесе өзге де атқарымдарды орындайтын кәсіпорын (ұйым, мекеме). Өндіріс жетекші орын алады, бірақ Халық шаруашылық құрылымының мазмұны тек қана өндіріспен сарқылмайды, өндірісте тек материалдық игіліктердің күрделі ауыспалы айналымы ғана басталады. Өндірістен кейін қоғамдық еңбек жүйесіне кіретін осы материалдық игіліктер айналысының (айырбасының), оларды бөлудің және қайта бөлудің, тұтынудың көп жақты үдерістері жүреді. Халықтың материалдық игіліктерді (қызмет көрсетуді де) тұтынуы олардың Халық шаруашылық құрылымында ауыспалы айналымын жаңарту үшін негіз болады, өйткені тұтыну жұмыс күшін ұдайы қалпына келтірудің құралы болып табылады.

Халық шаруашылық құрылымының күрделі құрылымын талдау үшін оның секторы, саласы, аясы деген ұғымдар пайдаланылады. Сектор белгілі бір әлеуметтік-экономикалық қатынастармен біріктірілген әлеуметтік-экономикалық бірліктердің жиынтығы болып табылады. Халық шаруашылық құрылымын секторларға меншік (мемлекеттік, кооперативтік, жеке, өзіндік меншік) нысандарына сәйкес бөлу кеңінен таралған. Халық шаруашылық құрылымында тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ағысына жасалған талдау секторларға бөлудің тиімділігін қуаттайды. Бұл үшін Халық шаруашылық құрылымының бірліктері немесе элементтері кейбір ортақ экономикалық белгілері бойынша топтастырылады. Мәселен, шетелдік зерттеулерде ұлттық шоттар жүйесінде экон. үдерістердің жиынтық сипаттамасына негіз ретінде төрт сектор бөліп көрсетіледі. Олар: кәсіпорын, үй қожалығы (әңгіме тұтыну аясы туралы болып отыр), мемлекеттік (немесе үкіметтік) сектор, сыртқы сектор (Халық шаруашылық құрылымының сыртқы дүниемен экономикалық байланыстары). Макроэкономикалық үлгілерді құрылымдау үшін әлеуметтік-экономикалsқ бірліктерді, Халық шаруашылық құрылымы секторларын топтастыру үшін басқа белгілер де пайдаланылады. Сала Халық шаруашылық құрылымының негізгі құрылымдық бөлімшесі ретінде оның әлеуметтік-экономикалық мазмұнына қарай бірдей атқарымды орындайтын кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың жиынтығы болып табылады. Халық шаруашылық құрылымының қазіргі заманғы салалық бөлінісі — қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуы үдерісінің нәтижесімен сараланады. Біртекті салалар тобы Халық шаруашылық құрылымы аясын құрайды, ол өндірістік сала мен бейөндірістік салаға бөлінеді. Өндірістік салаға қоғамдық өнім (ұлттық табыс) жасалатын барлық салалар жатады. Бейөндірістік салаға түрлі қызметтер, мед. және мәдени қызмет көрсететін салалар, басқару, қорғаныс, тағы басқалар кіреді. Халық шаруашылық құрылымының дамуы мен келешегін зерттеу үшін оның құрылымдық бөлімшелері арасындағы арақатынастың, сондай-ақ жиынтық экон. көрсеткіштері арасындағы үйлесімдіктердің маңызы зор. Халық шаруашылық құрылымының негізгі үйлесімдіктеріне (арақатынастарына) өндіріс құрал-жабдығын өндіру мен тұтыну заттарын өндірудің, өнеркәсіп пен ауыл шарушылық, жалпы материалдық өндіріс пен бейөндірістік сала арасындағы үйлесімділік жатады. Халық шаруашылық құрылымының салаларының, секторларының, қоғамдық өндіріс элементтері мен көрсеткіштерінің өзара байланысы өнімді өндіру мен бөлудің халық шаруашылық теңгерімінде барынша толық болып келеді.