Шагаа
Шагаа (Шаг Аазы) — Ай күнтізбесі бойынша Жаңа жыл, тывалардың күнтізбесіндегі ең үлкен мерекелердің бірі. Жаңа жыл мерекесі ай күнтізбесі бойынша ақ айдың басына келеді (еуропалық күнтізбе бойынша бұл қаңтар-ақпан айларының соңы).[1]
Шагаа мейрамы тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тывалық Жаңа жыл будда мәдениетінде, шаманизмде берік тамыр алады. Шагаа тарихи мұрамен де байланысты. Тывалар барлығы дерлік көшпелі халық болды және олар мал шаруашылығымен айналысты: бұғы, қой, жылқы өсірді. Шагааның қыстың аяғында тойлануы кездейсоқ емес, өйткені осы уақытқа дейін барлық мал төл алып, барлық әрекеттерінің жылдық циклін аяқтайды.[2]
Тыва Республикасы Мемлекеттік мұрағатының құжаттарында Шагаа мерекесі туралы алғаш рет 1861 жылғы "Танну-Уранхая (Тува) нойондар басқармасы" мұрағат қорының құжаттарында, Танну-Уранхай билеушісі мээрен чанганың бұйрығымен Тувадағы Шагаа мерекесі туралы мұрағаттық сілтемелер 1861 жылдан басталады. Осы бірегей тарихи құжаттан 160 жыл бұрын Шагаа мерекесі Туваның бас билеушісінің бұйрығына сәйкес өткізілгенін көруге болады. Шагаа мерекесі демалыс күндері деп жарияланды.
1944 жылдан бері Шагаа мейрамы Тывада ресми түрде тойланбай, Шагаа отбасылық мереке болды. Тек 1991 жылы ғана Шагаа Тыва АССР Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен Тываның ұлттық мерекесі болып жарияланды.
1991 жылы алғаш рет Шагаа мерекесін кеңінен тойлауға ресми тұлғалар – Тыва АССР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Чимит-Доржу Байырұлы Ондар мен Тыва АССР Мәдениет министрінің орынбасары Анатолий Сергеевич Серен, сондай-ақ дін қызметкерлері қатысты. Троица шіркеуінің протоиерейі Алексий және Ерзин Лама Сандак Оргудеевич, республиканың Қамбы-ламасы ретінде қабылданады.[3]
Шагаа мерекесін тойлау[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шагааның тойлануы жаңа өмірге көшумен және өткен жылы басталған барлық жұмыстың аяқталуымен байланысты. Ең алдымен, тыва халқының өмірінде орасан зор рөл атқарған ірі қара малының төлі жаңа жылға дейін өтуі тиіс екені тарихи түрде алдын ала белгіленген.
Ежелден Шагаа кездесуіне алдын ала дайындалу әдеті болған. Күзден бастап отбасылар мерекелік тағамдар мен қонақтарға тәтті тағамдар дайындауға арналған. Шагадағы дәстүрлі қонақжайлылық ерекше сипатқа ие және кең ауқымды. Тывалардың тұрғын үйі мен оған іргелес аумақ мереке қарсаңында мұқият тазартылады. Аңыз бойынша Будда әлемді күймемен аралап, Жаңа жылды тойлайтындардың барлығына батасын беретін Шагаада таң атар алдында түнде таң атқан кезде ұйықтамау ұсынылады.
Дәстүрлі жарқыраған киім киген барлық адамдар бейбітшілік пен жақсылық тілей отырып, бір-бірін құттықтайды. Бұл дәстүрлі сәлемдесу рәсімі чолукшуур деп аталады. Сәлемдесу кезінде дәстүрлі қол алысудың орнына үлкеннің алақанын кішінің алақанының үстіне қою рәсімі қолданылады.
Тывалардың тағы бір ғұрпы, Саң Салыр, Чолукшуур бұрын, қасиетті от жағу. Арнайы жиналған отты лама, бақсы немесе ақсақал жағып, содан кейін рухтарды тыныштандыру және бейбітшілік, егін, береке және өтіп жатқан жылға алғыс айту үшін мерекелік тағамның ең дәмді бөліктерін отқа тастайды.
Қазіргі уақытта тывалар Шагааны тойлаудың негізінен жоғалған дәстүрлерін қайта жаңғыртуға тырысуда. Бұл, ең алдымен, мерекелік дастарханға, қонақтарды қарсы алуға, достары мен туыстарына баруға, аға ұрпақ өкілдерін құрметтеуге қатысты. Қазіргі Тыва қалаларында Шагаа мерекесі мүмкіндігінше дәстүрлі өтуде, оған музыкалық топтардың жеке және аспаптық фольклорлық бағдарламаларымен, ал ауылдарда салт-жоралар, билер, мерекелер мен ұлттық ойындардағы жарыстар өткізіледі.[4]
Мерекелік дастархан[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мерекелік үстелге қой еті міндетті түрде" құрметті тағам " ретінде дайындалады – бұл тывалық деликатес. Ет-бұл отбасындағы байлық туралы идея. Үй және жабайы жануарлардың етін кептіреді, тұздайды, мұздатады. Тывалар манты, бозжу, құрт пісіреді – бұл кептірілген сүзбеден жасалған тағамдар. Сусынға сүт қосылған тываның тұзды көк шайы қойылады. Шагаада ішімдік ішуге тыйым салынған.[5]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ ТУВИНСКИЕ ТРАДИЦИИ "ШАГАА" https://minstroy.rtyva.ru/events/10186/
- ↑ Шагаа — тывинский Новый Год 2022 https://kakoj-segodnja-prazdnik.com/prazdniki-rossii/shagaa-tyvinskij-novyj-god Мұрағатталған 22 қыркүйектің 2020 жылы.
- ↑ Архивные упоминания о праздновании Шагаа в Туве датируются 1861 годом, возрождение традиции Шагаа - 1991 www.tuvaonline.ru/2022/02/01/arhivnye-upominaniya-o-prazdnovanii-shagaa-v-tuve-datiruyutsya-1861-godom-vozrozhdenie-tradicii-shagaa-1991.html
- ↑ Шагаа — тывинский Новый Год https://www.calend.ru/holidays/0/0/3613/
- ↑ Как празднуют Новый год в Республике Тыва? https://zen.yandex.ru/media/krasnoyarskstat/kak-prazdnuiut-novyi-god-v-respublike-tyva-5c58e7481b1f6a00a9cab638