Экрандау

Экрандау – кино тәсілдері арқылы әдеби (проза, драматургия, лирика) немесе театр (спектакль, опера, балет) туындылары негізінде фильм жасау өнері.

Кино өнері өмірге алғаш келген күннен бастап көркем әдебиет туындыларын пайдаланып келеді. Мыс., 1902 ж. Францияда реж. Ж.Мельес түсірген кинофеериялардан “Робинзон Крузо” мен “Гулливер” фильмін атауға болады. 1908 ж. Ресейдегі алғашқы “Стенька Разин” фильмі кең таралған белгілі халық әні негізінде жасалды. Жеке өнер саласына айналмай тұрған кезден-ақ кино дүние жүзі әдебиетіндегі классик. шығармаларды пайдалана бастады. Сонымен әдеби шығармалар кино өнерінің сарқылмас қайнар көзіне айналды. Мыс., У.Шекспирдің “Гамлет” трагедиясы Францияда (1907), Италияда (1908), Данияда (1910) және Ұлыбританияда (1913) экрандалды. Ресейде 1909 ж. А.С. Пушкин, Л.Н. Толстой, Ф.М. Достоевский, А.П. Чехов, т.б. жазушылардың шығармалары бойынша 50-ге тарта фильм жасалды. Э. өнері әдеби туындыларды шығарм. тұрғыдан қорытуды, әсіресе көркем туындының идеялық ой-мазмұнын, кейіпкерлердің іс-әрекеті мен мақсат-мұратын тереңірек ашып көрсетуді талап етеді. Э. кезінде әдеби шығарманың композиц. шешімі, оған қоса оқиға орны мен кейіпкерлер санының өзгеруі, сондай-ақ қосалқы эпизодтардың мүлдем қысқарып қалуы әбден ықтимал. 1920 – 90 ж. көркем туындыларды Э. ісі жан-жақты дамып, кең өріс алды. Әсіресе 1926 ж. А.М. Горькийдің романы бойынша реж. В.И. Пудовкин қойған “Ана” фильмі дүниежүз. кино өнерінде елеулі оқиғаға айналды. Бұдан кейінгі жылдары ТМД елдері және шетел жазушыларының (Б.А. Лавренев, А.Н. Толстой, А.А. Фадеев, М.А. Шолохов, Ш.Т. Айтматов, А.Н. Островский, Н.В. Гоголь, Л.Н. Толстой, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, С.Лем, Г.Мопассан, У.Шекспир, т.б.) шығармалары бойынша көптеген көркем фильмдер қойылды. Бұлардың қатарында көрермендер көңілінен шыққан “Томпақ қыз” (реж. М.И. Ромм), “Найзағай” (екеуі де 1934, реж. В.М. Петров) мен “Бірінші Петр” (1937 – 39, 2 сериялы; екеуінің де реж. В.М. Петров), “Қырық бірінші” (1956, реж. Г.Н. Чухрай), “Жас гвардия” (1948), “Тынық Дон” (1957 – 58, 2 сериялы; екеуінің де реж. С.А. Герасимов) мен “Адам тағдыры” (1959), “Соғыс пен бейбітшілік” (1966 – 67, екеуінің де реж. С.Ф. Бондарчук), “Гамлет” (1964) пен “Король Лир” (1970, екеуінің де реж. Г.М. Козинцев), “Алғашқы мұғалім” (1965, реж. А.С. Михалков-Кончаловский) мен “Ақ кеме” (1976, реж. Б.Шәмшиев), “Солярис” (1972, реж. С.И. Параджанов), “Өлі жандар” (1984) мен “Крейцер сонатасы” (1987, екеуінің де реж. М.А. Швейцер), “Екі қылмыс” (1994, Р.Шнайдер) сияқты көркем фильмдер бар. Көркем әдебиет туындыларын Э. шетелдерде де өріс алды. Мыс., Ұлыбританияда Шекспирдің “Гамлет” (реж. Л.Оливье, 1948) пен “Король Лир” (реж. П.Брук, 1971), Францияда Стендальдің “Қызыл мен қара” (реж. К.Отан-Лара, 1954) және Г.Мопассанның “Сүйікті дос” (реж. Л.Дакен, 1954), АҚШ-та А.Лорентстің “Вестсайд хикаясы” (реж. Р.Уайз) мен Г.Фасстың “Спартак” (реж. С.Кубрик, екеуі де 1961), Чехословакияда Я.Гашектің “Сайыпқыран солдат Швейктің бастан кешкендері” (реж. Й.Трнка, 1955), Польшада З.Посмыштың “Пассажир әйел” (реж. А.Мунк, 1963) мен Б.Прустың “Қуыршақ” (реж. В.Хас, 1968), Венгрияда Ф.Шанттың “Жиырма сағат” (реж. З.Фабри, 1964) секілді әр алуан шығармалар экрандалды. Қазақстанда көркем әдеби шығармаларды Э. ісі кино өнерінің даму жолымен тығыз байланысты. Д.А. Фурмановтың “Бүліншілік” (1928, реж. С.А. Тимошенко), Әуезовтің “Абай әні” (1945, Л.С. Соболевпен бірлесіп жазған “Абай” трагедиясы бойынша, реж. Г.Л. Рошаль мен Е.Е. Арон), “Қараш-Қараш” оқиғасы” (1968, реж. Б.Шәмшиев), “Көксерек” (1973, реж. Т.Өкеев) пен “Қаралы сұлу” (1982, реж. Е.Шынарбаев), Мүсіреповтің “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” (1954, реж. Ш.Айманов пен Г.А. Гаккель; 1992, реж. А.Әшімов) мен “Қыз Жібек” (1970, реж. С.Қожықов), С.Мұқановтың “Ботакөз” (1957, реж. Е.Е. Арон), Б.Соқпақбаевтың “Менің атым Қожа” (1963, реж. А.Қарсақбаев), С.Мұратбековтің “Күсен-Күсеке” (1976, реж. Е.Болысбаев), Д.Исабековтің “Гауїар тас” (1976, реж. Ш.Бейсембаев) пен “Жусан” (1986, реж. А.Әшімов), Ә. Нұрпейісовтің “Қан мен тер” (1978, реж. Ә.Мәмбетов, Ю.Мастюгин), Ә.Әлімжановтың “Жаушы” (1980, реж. Мәмбетов), С.Жүнісовтің “Заман-ай” (1997, реж. Б.Шәріп) атты шығармалары бойынша, т.б. көркем фильмдер түсірілді.